2
3
praefatio
Stabat adhuc rudibus pagaseo in littore remisQuae ratis undosum prima cucurrit iter.
Dum tamen extremis haerent succinta ceruchis
Lintea, dum nautas flamina nulla vocant,
5Conveniunt Minyae gemini Chironis ad antrum,
Qua fugit obliquo garrula lympha pede,
Quaque ingens platanus genialibus excubat umbris;
Explicat hic faciles rustica mensa dapes.
Crescit fronde torus, vernant in flore capilli;
10Sed viret herculeis populus alba comis.
Dat puer aeacides nivea carchesia dextra,
Sed suus Alcidae pocula miscet Hylas.
Finis erat dapibus: citharam pius excitat Orpheus,
Et movet ad doctas verba canora manus.
15Conticuere viri, tenuere silentia venti;
Vosque retro cursum mox tenuistis, aquae:
Iam volucres fessis pendere sub aethera pinnis,
Iamque truces videas ora tenere feras:
Decurrunt scopulis auritae ad carmina quercus,
20Nudaque peliacus culmina motat apex.
Et iam materno permulserat omnia cantu,
Cum tacuit, querulam deposuitque fidem.
Occupat hanc audax, digitosque affringit Achilles,
Indoctumque rudi personat ore puer.
25Materiam quaeris? Laudabat carmina blandi
Hospitis, et tantae murmura magna lyrae.
Riserunt Minyae: sed enim tibi dicitur, Orpheu,
Haec pueri pietas grata fuisse nimis.
Me quoque nunc magni nomen celebrare Maronis
30(Si qua fides vero est) gaudet et ipse Maro.
Est dea, quae vacuo sublimis in aere pendens
It nimbo succinta latus, sed candida pallam
Sed radiata comam, ac stridentibus insonat alis.
Haec spes immodicas premit, haec infesta superbis
5Imminet, huic celsas hominum contundere mentes
Successusque datum et nimios turbare paratus.
Quam veteres Nemesin, genitam de Nocte silenti
Oceano, dixere, patri. Stant sidera fronti,
Fraena manu, pateramque gerit; semperque verendum
10Ridet, et insanis obstat contraria coeptis,
Improba vota domans; ac summis ima revolvens,
Miscet et alterna nostros vice temperat actus;
Atque huc atque illuc ventorum turbine fertur.
Viderat haec domitis tumidam te, Graecia, Persis,
15Signa quoque eoum victricia ferre sub orbem;
Viderat et cantu aonio eloquiisque superbam
Ire altum, magnumque loqui, coeloque supinum
Insertare caput, nec dis te ferre minorem.
Mox fastus exosa graveis, cervice coegit
20Ferre iugum, et latiis superatam subdidit armis.
Nec fandi permansit honos: tu namque potenti
Protinus ore tonans, ardentis fulmine linguae
Cuncta quatis, Cicero: pyliae non mella senectae,
Nec iam dulichias audet conferre procellas
25Sponte tibi virides transcribens Graecia palmas.
Se tamen aoniae solatur fronde coronae:
Deerat adhuc Latio vatum decus, horrida quamquam
Bella tubasque rudi cantaverat Ennius arte.
Editus ecce Maro; quo non felicior alter,
30Seu sylvas seu rura canit sive arma virumque:
Namque syracosiis cum vix assurgat avenis,
Hesiodum premit et magno contendit Homero.
Ergo, age, quis centum mihi nunc in carmina linguas
Immensumque loqui vocemque effundere ahenam,
35Quis mihi det siculas latio clangore sorores
Post geticam superare chelyn? Dum te, optime vatum,
Imbellis pietas audaci promere cantu
Audet, atlanteasque humeris fulcire columnas.
Unde ego tantarum repetam primordia laudum?
40Aut qua fine sequar? Facit ingens copia rerum
Incertum. Sic frondifera lignator in Ida
Stat dubius, vastae quae primum robora sylvae
Vulneret: hic patulam procero stipite phagum,
Hic videt annosam sua pandere brachia quercum,
45Illic succinctas caput exsertare cupressos;
Metiturque oculis phrygiae nemora alta parentis.
Te nascente, Maro, Parnassi e culmine summo
Affuit aonias inter festina sorores
Calliope, blandisque exceptum sustulit ulnis,
50Permulsitque manu quatiens, terque oscula iunxit,
Omina ter cecinit, ter lauro tempora cinxit.
Mox aliae dant quaeque tuis munuscula cunis:
Certatim dant plectra lyram, pellemque pedumque,
Dant et multiforam modulanda ad carmina loton,
55Et decrescenti compactas ordine avenas,
Dant pandionias volucres; ter murmure placant
Liventeis oculos, ter frontem baccare tangunt.
Venit et Elysio, venturi praescia, Manto;
Manto quae iuvenem fluvio conceperat Ocnum,
60Ocnum qui matris dederat tibi, Mantua, nomen.
Venit; et horrentes quatiens vittamque comasque,
Sanguineamque rotans aciem, sic ora resolvit
Plena deo, et veras excussit pectore voces:
"Dicebam, memini memini, tibi, Mantua, quondam:
65Surge bonis avibus fundata et fulmine laevo;
Surge, paremque astris contende educere molem,
Pyramidum supra sumptus. Proh quanta manet te
Gloria! Quam longum senibus celebrabere saeclis!
Nascetur, video, supera tibi missus ab arce
70Sidereus vates; alti cui numinis haustum
Mens coelo cognata ferat, quem grande sonantem
Non Linus inachides tantum atque oeagrius Orpheus
Aut mea qui tyrio construxit moenia plectro,
Sed vos, o Musae, sed tu mireris, Apollo.
75Et nunc, ecce puer tranquillae ad lumina lucis
Ille diu promissus adest, vitamque salutans
Has teneris iam nunc mulcet vagitibus auras.
Euge, beate puer, sanguis meus; horreat ortus
Graecia tota tuos, laurumque habitura secundam
80Ascra Arethusa suis metuant et Smyrna coronis.
Incipe adhuc gracili connectere carmina, filo,
Incipe, magne puer: nec vota intexere Diris
Impia, nec Culici gemitum praestare merenti,
Nec te lampsacium pudeat lusisse ithyphallum,
85Blandaque lascivis epigrammata pingere chartis;
Acmonidas refer et Brontem volcaniaque antra,
Ignivomosque apices montis, raucoque trementem
Murmure Trinacriam, quoties per nubila flammas
Eructat tentatque latus versare Typhoeus;
90Dic Scyllam subitis miseram quae se induit alis,
Scyllam quae nimio flagrans Minois amore
Ah potuit rigido genitorem invadere ferro,
Crudelis, potuit cano spoliare capillo,
Crudelis; sed quis duro contendat amori?
95Crudelis; sed culpa tua est, tua culpa, Cupido.
Atque haec prima novi fuerint elementa poetae,
Haec fuerint timidae praeludia prima iuventae.
Iam vatem iam, Roma, vocas; iam saeva recessit
Paupertas, praestatque piis grata ocia musis
100Tuscus eques. Nosco hunc, atavis qui regibus ortus,
Discinctum iuvenem; cerno et te, maxime princeps,
Purpureos inter proceres sanctumque senatum
Pendentem stare ad numeros atque ora tenentem.
Tu tamen, o miserae nimium vicina Cremonae,
105Quid fles amissum, quid fles, mea Mantua, campum
Pascentem niveos herboso flumine cycnos?
Nonne vides, ingrata, tuis quae praemia damnis
Accumulent superi et solatia quanta rependant?
Ipsa en Roma tuo sese quoque iactat alumno.
110Iamque phalantaei resonant pineta Galesi,
Tityre, te vacuo meditantem murmur in antro,
Ebrius et nimio venas tumefactus alumno:
Securum pueri audaces atque improba nais
Invadunt furtim, deque ipsis vincla coronis,
115Quae senis e mutilo modo vertice defluxerunt,
Iniiciunt alacres, promissaque carmina poscunt,
Carmina cum sylvis totos mulcentia monteis.
Iamque tuis, Minei, glauca sub arundine ripis
Vincitur alterno Corydonis carmine Thyrsis.
120Iam repetit querulam Damonis tibia musam,
Damonis musam scopuli pinusque loquuntur.
Sed quid, io, tam dulce tibi est, Galateo, sub undis,
Quam formossa vocet nequicquam ad littora cyclops?
Infelix cyclops! Sed enim infelicior illo
125Gallus, quem rigidae flevere in montibus orni;
Cuius amorem omnes nequeunt mutare labores;
Gallus, quem rigidae flevere in montibus orni;
Cuius amorem omnes nequeunt mutare labores;
Gallus, quem frustra verbis solatus Apollo est.
130Haec sat erit simas inter cecinisse capellas
Pastorem. Tu victricem fer, Mantua, palmam.
Ecce lacertosi quaerunt nova turba coloni,
Quo segetes veniant campo quo sidere tellus
Vertatur, quod sit falcis quod tempus aratri.
135Egredere e sylvis, iuvenis; curruque levatus
Triptolemi, latios foecunda messibus agros.
Nec coelebs iam palmes agat, sed reptet ad ulmum
Ebrius, ac dulci rubeat nova nupta marito;
Et pater Autumnus medio consurgat ab arvo
140Pomiferum viridi caput alte umbratus amictu,
Atque, Acheloe, tuum teneat grave dextera cornu;
Stetque catenatas suadens nudare palaestras
Palladis ampla arbos bicoloribus horrida baccis,
Frondibus et versis longum discriminet annum.
145Iam laetos inter saltus frondosaque tesqua,
Hinc vitulus primo cui frons protuberet aevo
Mugitu tenero matrem vocet, inde per herbas
Candida lascivo discurrat bucula saltu.
At quibus assurgunt pleno iam cornua gyro
150Inter se adverso decertent pectore amantes;
Dum rudis exultim florentis in aequore campi
Ludit equus, volucresque fuga praevertere ventos
Aut tranare amneis aut cursu evincere montem
Gestit, olympiacae rapturus dona coronae:
155Lanigerumque pecus primo propellat eoo
De stabulis pastor, dum pratis rosida lucent
Gramina, dum teretes per flexa cacumina guttae
Colludunt; ipsae haerentes vix rupibus altis
Aspera cinyphiae carpant dumeta capellae.
160Tum glomerata cavo fundant se examina saxo,
Halantemque rosam et tenerorum germina florum
Taurigenae populentur aves, plenoque recurrant
Poplite: iam lentum teneat fundamina gluten,
Iam portas arcemque et propugnacula condant,
165Ceraque nectareas ducat sexangula cellas;
Aut natos aut mella legant, fucosque repellant,
Turpe pecus, iamque accinctae civilibus armis
Expediantque manus rostris et spicula vibrent,
Nocturnoque sonent mussantia castra susurro.
170At tu quae tellus aestuque geluque laboras,
Cui sacer hybernos Helicon intercipit ortus,
Ne cessa acceptam nostrae submittere laurum.
Nec iam supremi certent de sanguine vatis
Smyrna Rhodos Colophon Salamis Chios Argos Athenae,
175Quippe bianoream manet haec victoria gentem.
Namque meus timido qui rura et pascua versu
Hactenus excoluit, stimulis tandem acribus actus
Dediscetque metum validasque in pectora vires
Contrahet, attonitoque canet fera pectine bella.
180Qualis adhuc brevibus quae vix bene fidere pinnis
Coepit avis, matrem primo nidosque loquaces
Circumit et crebrum patula super arbore sidit;
Colligit inde animos sensim, et vicina volatu
Stagna legit, terrasque capit captasque relinquit,
185Lascivitque fuga; tandem et sublimia tranat
Nubila, et iratis audens se credere ventis
In spatia excurrit, iustisque eremigat alis.
Ac primum siculis magnum producet ab oris
Laomedontiaden, undisque et turbine saevo
190Auferet in Libyen; quem Dido ignara futuri
(Sic placitum superis) animoque domoque receptet.
Reginaeque hospes, diri commenta Sinonis,
Mendaces Graios, vanae periuria gentis,
Et populata malis neptunia Pergama flammis,
195Se quoque iactatum referet terraque marique:
Illa avidis bibet ignem oculis, noctemque diemque
Nutriet infelix vesanum pectore amorem.
Venatu tandem in medio Saturnia nimbum
Pronuba diffundet; soloque Hymenaeus in antro
200Affuerit; nullasque faces, moestum, afferet, omen!;
Fulgoresque dabit, nymphis ululantibus, aether.
Ipse Iovis monitu Aeneas rursum ire per undas
Cogetur vento, rursum itala quaerere regna,
Surgentem Ausoniae solio impositurus Iulum.
205At phoenissa rogum saevo furiata dolore
Inscendet moritura, trucesque in vota vocabit
Eumenidas; mox et phrygium, proh tristia dona,
Ah niveum per pectus aget miserabilis ensem!
Discolor interea taurino combibet ore
210Iris aquas, iterumque antris effundet apertis
Hippotades hyemem, et rapidis ruet aequora ventis.
Zanclaeas iterum fessi eiicientur ad oras
Troes, et hospitio fidi accipientur Acestae:
Hic patris ad tumulum solemneis ordine pompas
215Dux feret, ac meritos celebrabit littore ludos.
Tum pelagos relegens, amisso praeside puppis,
Vix tandem euboica lachrymans potietur arena.
Atque ubi fata deum vivacis ab ore Sibyllae
Hauserit, infernas etiam descendet ad umbras,
220O pietas!, manesque petet per Averna paternos;
Romanosque suos lethaei ad fluminis undam
Conferet, et magnos gaudens cognoscet Iulos
Paciferumque ducem fulvo cui pulchra metallo
Saecla fluent, cui pressa gravi pede bella iacebunt.
225His laetus porta ad socios evadet eburna
Dux anchisiades, tuscumque enabit ad amnem.
Necdum parta quies: restant bella aspera, restant;
Et crassus multo stagnabit funere Tibris.
Ac tibi castaliis renoventur pectora lymphis,
230Chare nepos; nunc, nunc ingenti est ore sonandum.
Grande opus a tergo: quis enim alto evincere cantu
Clamoresque virum atque hinnitus speret equorum?
Tu tamen evinces; licitum tibi, maxime vatum,
Arma acies furias Martem ipsum aequare canendo.
235Iamque volans superas Alecto impune per auras
Tartareum canit, et resides stridentibus hydris
Instimulat; dux ipsa manu Saturnia saeva
Claustra quatit belli, postesque irata refringit.
Iam latiae coiere manus; domat aspera duris
240Ora lupis sonipes, facilesque in pulvere gyros
Flectit eques; ipsae alpino de vertice sylvae
Praecipitant, avidae phrygios haurire cruores:
Iam rastri pondus rigidum diffingit in ensem
Caedis amor, verique abeunt in pila ligones,
245Attritusque cava mutatur casside vomis:
Iamque aurem horrisono rumpunt fera classica bombo,
Armorumque minax perstringit lumina fulgor.
Dumque alacres secum in martem cythereius heros
Arcadas et missum auspicio Pallanta sinistro,
250Audacem puerum, melioraque fata sequutos
Tyrrhenos rapit, et tantis accingitur ausis,
Ecce furens rutulus saevoque instinctus amore,
Nequicquam in phrygiam iaculatus lampada classem,
Miratur subitas pelago consurgere nymphas:
255Nec minus irrumpit castris, altamque cruentus
Dat stragem, fluvioque evadit laetus amico.
Ultor adest, sociosque exponens littore tuto,
Auspicium belli, maternis fulgurat armis
Dardanides, totasque in pugnam exsuscitat iras.
260O qui sudor equis! Qui se alto in pulvere reges
Turpabunt! Quanto exsurget rubra sanguine tellus!
Nec tuus hasta deus nec te tua dextera forti,
Mezenti, leto eripiet visque effera mentis,
Sed consors nato accedes tumulique necisque.
265At tu quo, nimio spoliorum et laudis amore
Inconsulta, ruis? Quin saevas, bellica virgo,
Insidias prius et venientem repicis hastam?
Tuque, miser, pone o rapti mala gaudia baltei
Et caesi exuvias pueri; invidiamque deorum,
270Turne, cave; dabis heu! Poenas, dabis, improbe, et istam
Evandro debes animam atque ultricibus umbris.
Sic tandem iliacas properans pensare ruinas,
Ad Teucros fessis revolat victoria pinnis.
Grande tamen vobis leti solamen honesti,
275Magnanimi heroes nati felicibus astris,
Afferet aonius iuvenis, cui dia canenti
Facta virum totis pariter praeconia linguis
Solvet fama loquax, cui dulci semper ab ore
Rosida mella fluent, cuiusque acheloia Siren
280Gestiet innocuo divina poemata cantu
Flectere, cui blandis insidet Suada labellis,
Cui decus omne suum cedet stupefacta vetustas.
Ipsa illi, quem vix ducibus largiris, honorem
Sponte feres, totoque assurges, Roma, theatro."
285Haec ubi veridico fudit de pectore Manto,
Composuit vultum, teneroque arrisit alumno;
Osculaque ore legens sacrum inspiravit amorem,
Afflavitque animum; tenuesque recessit in auras.
Plauserunt hilares ad tanta oracula musae,
290Plauserunt nymphae; quique alto a vertice montis
Affuerat, capripes concussit cornua faunus;
Et triplices carmen scripsere adamante sorores.
Vos age nunc alacres certatim, ethrusca iuventus,
Aoniis operata sacris, accurrite mecum
295Daedala perpetui visum monumenta poetae,
Qualia nec castae peplis intexta Minervae
Solemni, veteres, lustro explicuistis, Athenae,
Picta rubro quotiens animantur praelia cocco;
Nec vetus immensum fuerint quae sparsa per orbem
300Gloria septena celebrat spectacula fama.
Nam neque belligeris Babylon pulsata quadrigis
Moenia, nec liquido pomaria pendula coelo
Conferat; aut dextris constructa altaria Delos
Cornibus; aut vasti molem Rhodos aurea Phoebi;
305Non Cares, Mausole, tui caelamina busti;
Phidiacum non Elis ebur; non ipsa superbas
Pyramidas iactet lascivi lingua Canobi.
Namque haec aut valido Neptuni quassa tridenti,
Aut telo, Summane, tuo traxere ruinam,
310Aut trucibus nimbis aut irae obnoxia cauri,
Aut tacitis lenti perierunt dentibus aevi.
At manet aeternum et seros excurrit in annos
Vatis opus: dumque in tacito vaga sidera mumdo
Fulgebunt, dum sol nigris orietur ab Indis,
315Praevia luciferis aderit dum curribus Eos,
Dum ver tristis hyems autumnum proferet aestas,
Dumque fluet spirans refluetque reciproca tethys,
Dum mixta alternas capient elementa figuras,
Semper erit magni decus immortale Maronis,
320Semper inexhaustis ibunt haec flumina venis,
Semper ab his docti ducentur fontibus haustus,
Semper odoratos fundent haec gramina flores,
Unde piae libetis apes, unde inclyta nectat
Serta comis triplici iuvenalis Gratia dextra.
325Et quis, io iuvenes, tanti miracula lustrans
Eloquii, non se immensos terraeque marisque
Prospectare putet tractus? Hic ubere largo
Luxuriant segetes; hic mollia gramina tondet
Armentum; hic lentis amicitur vitibus ulmus;
330Illinc muscoso tollunt se robora trunco;
Hinc maria ampla patent; bibulis hoc squallet arenis
Littus; ab his gelidi decurrunt montibus amnes;
Huc vastae incumbunt rupes; hinc scrupea pandunt
Antra sinus; illinc valles cubuere reductae:
335Et discors pulchrum facies ita temperat orbem.
Sic varios sese in vultus facundia dives
Induit: et vasto nunc torrens impete fertur
Fluminis in morem, sicco nunc aret in alveo;
Nunc sese laxat, nunc exspatiata coercet;
340Nunc inculta decet, nunc blandis plena renidet
Floribus; interdum pulchre simul omnia miscet.
O vatum preciosa quies! O gaudia solis
Nota piis, dulcis furor, incorrupta voluptas,
Ambrosiaeque deum mensae! Quis talia cernens,
345Regibus invideat? Mollem sibi prorsus habeto
Vestem aurum gemmas, tantum hinc procul esto malignum
Vulgus. Ad haec nulli perrumpant sacra profani.
