Augurelli, Giovanni Aurelio Rimini 1456 - Treviso 1524, chrysopoeia, chrysopoeia chrys. Chrysopoeia ad Leonem X pontificem maximum

Hactenus auriferam secretae Palladis artem
Inventam humana quondam virtute coegit
Credere nunc ratio, nunc experientia suasit.
Iamque ea quid possit, quo prudens tendere pergat,
5Hinc canere incipiam, dextro modo numine Phoebi.
Difficiles adeo factu, dictuque per artes
Ingrediar, verbis addens et rebus honorem.
Tuque ades, o cultum Musis et Apolline pectus
Ante alios olim cunctos divine poeta:
10Quo duce secretum per iter procedere tantum
Ipse queam, ut propius Pimplei culmina cernens
Alta iugi, ne quo interea per devia ducar.
Illuc namque animus certa spe ductus anhelat
Et fidit gradibus crescentis scandere famae,
15Nulla aevi quam longa queat delere vetustas.
In primis niveo sparsus candore lapillus
Quaeritur, aut longo contritus tempore pulvis
E niveo in liquidum versus candore ruborem.
Illius infecto tenuis pars mixta metallo
20Inserit argenti subito, mirabile!, pondus
Et speciem: vel si argento fit proxima vivo,
Dedocet hoc fungi liquenti immobile vita.
At ruber ipso etiam pulvis preciosior auro
Quodcunque ex illis primus calefeceris igni,
25Vertet in immensum pondus tibi protinus auri:
Autque ideo artifici maius nihil esse putato,
Quam quibus e primis opus id componere possit,
Noscere quaeve prius capiat circumque laboret.
Mox ut naturae se tum praebere ministrum
30Sentiat, exemptum latebris cum nobile semen
Proferet in lucem solers, iterumque tenebris
Reddet et occulta servatum pyxide claudet.
Cumque alimenta putri sensim dabit humida massae,
Agricola ut quondam telluri semine iacto
35Spargit rore levi tantum sitientia culta.
Nec minus interea tepidum cum suggeret ignem
Et genitalem intus vim vi subeunte fovebit,
Ut calor interius solet exteriore iuvari,
Ac stomacho praetenta manus praestare vigorem
40Ut valet, utque aegri vires relevare caducas
Apposita exterius possunt fomenta medentum.
Nec varias specie res admiscebit, et uni
Quodcunque obstiterit iunctum, procul inde movebit.
O tardas adeo mentes, assuetaque falli
45Artificum vario rerum per inania ductu
Pectora, cum duris quid mollia vina metallis?
Apta epulis atque apta bibi suavissima vina.
Quid levis humano missus de corpore sanguis?
Quid lapsi e rosea flavi cervice capilli?
50Ova quid? Et lectae summis in montibus herbae
Conveniunt imis fosso sub montibus auro?
Hic tamen expressam praelis torquentibus uvam
Accipit et phialae postrema in parte reponit,
Cuius in extremo rostrum connectitur ore.
55Hanc super ignitos cineres candente camino,
Aut super undosum laticem ferventis aeni
Collocat: at tenuis fertur vapor intus et haerens
Alta petit, leviusque liquens infusus in undas,
Ardentemque vocant lympham vitae liquorem,
60Vitrea quem raris effundit fistula guttis.
Hic ergo ut multis vicibus stillaverit, una
Collectus varios tandem servatur in usus:
Praecipue vero, modico lentescat ut igne,
Sive fimo incoctus nulla non arte tepenti.
65Fingitur oblongo vitreum vas ductile collo,
Bina unde, exiles velut ansae, brachia pendent
Concava, quae ventrem vasis flectuntur ad imum.
Hic igitur liquor inclusus cum summa per ora
Fertur, continuo binas inclinat in aures,
70Ingreditur, repetitque iterum, quas liquerat imo
Fundo ferventis lymphas, iterumque refertur
Ad supera, atque levis nusquamve quietus eandem
Itque reditque viam toties, et mobilis idem
Ipse in se sua per vestigia confluit humor,
75Donec paulatim niveam densetur in offam.
Tenuibus haec tandem lamnis componitur auri
Et coquitur lento forsan, longoque calore.
Verum hoc ne, an ne alio quovis ea denique pacto
Commiscent (neque hoc haud est exquirere nostrum),
80Incassum cuncta exercent frustraque laborant.
Nam specie diversa simul dum iungere curant,
Altera ut impediant primo mox altera motu
Efficiunt, ullo ne possint tempore quicquam
Edere, quod per se natura constet et unum.
85Namque ita principio statuas cuncta esse sub una
Re, quibus hic opus est, nihil ut quaesiveris extra,
Praecipue humorem, qui sese iugis abunde
Sufficit, atque intus servat, dum prodeat illud,
Quod cupis et gigni tanto conamine certas.
90Quinetiam duplicem scito vim intrinsecus esse,
Et quae semper agat, et quae patiatur, ut una
Foemina, masque agitent: veluti cum pullus in ovo
Crescit agente quidem hoc, atque hoc patiente vicissim,
Exterius tantum miti atque fovente calore
95Adiutus. Neque tu quid convenientius ullum
Exemplo hoc credas, neque quod me iudice semper
Acrius inspectes, atque ad quod cuncta reducas.
Ast alius puro varias de sanguine partis
Elicit, atque adeo ductas elementa vocare
100Instituit, tanquam possint ea forte videri
Simplicia, aut tangi manibus, secreta vel usquam
Esse, vel includi quoquam: quin protinus omne
Vas penetrent, duro quamvis adamante peractum
Id fuerit. Simplex neque enim consistere corpus
105Parte potest orbis vasti violenter in ulla,
Sed propria tantum gaudens in sede quiescit.
Sic saepe ex aliis rebus, sic saepe seorsum
Quator e tonsis ponunt elementa capillis.
At non sic natura potens haec segregat unquam,
110Sed miscet potius simul, et confundit eodem
Frigida commutans calidis, humentia siccis,
Atque ita corrumpit solidum, nec dividit ullas
In partis, servans genitalem seminis illi
Vim, qua corrupto corpus de corpore gignat:
115Namque ex quo quicquam genitum est, id putruit ante.
Quid qui conatur quaesitae longius herbae
Invalido aufugiens argentum sistere succo?
Idque gelat duratque simul, sed figere nulla
Arte potest, ictu quo molli ducere possit.
120At non quod solidum faciat, vel ductile, tantum
Quaerendum est, sed quod videatur posse priorem
Auferre, atque illi defecto inducere formam
Mox aliam, et puri speciem donare metalli.
Sulphura quid memorem longo detersa labore?
125Nitraque, purgatosque sales, tostasque Lyaei
Longaevi feces, vel quae atramenta calenti
Accensa effundunt guttas e vase rubentis?
Hinc solvunt, iterantque vices, ac saepe resolvunt;
Deinde lavant, iterumque terunt, mox figere tentant,
130In calcem vertunt etiam, missoque vapore
In sublime ferunt tenuati corporis aurem.
Compositos varia videas hinc lege caminos
Innumeros, totidemque luto lita vitrea vasa.
Quaeque sibi vertit faber argentarius usu,
135Sordidiusque aliae quicquid fabrilibus artes
Exercent curis, nostri arripuere, suisque
Insani ascivere laboribus, atque ita semper
Sulphur olent, semper faciem fuligine tincti
Horrendas atra simulant ab imagine larvas.
140Nec miseram magis affirmes veraciter ullam
Artem aliam, quam quae externis Alchimia verbis
Dicitur, obscurisque tegens ambagibus errat
Avia per, miserosque trahit per iniqua sequentes;
Ac tandem eiectos in caeca barathra relinquit.
145Ut videas quandoque bonum sua praedia civem
Vendentem, patriasque domos, mercesque repostas,
Fornaces inter versari, ac follibus auram
Captare, in tenuemque, nefas!, convertere fumum
Rem, dubias dum quaerit opes insanus, avitam.
150Difficilem interea coniunx maestissima vitam
Protrahit, illachrymant nati, fit sordidus ipse
E lauto, ludusque patens et fabula vulgi.
Quare agite exemptam tenebris hanc cernite lucem
Mortales, caecisque viis avertite gressum,
155Ac prohibete nefas tantum, et depellite virus,
Infectum quo vulgus iners se posse per artem
Divinam miscere manus putat, abdita rerum
Quae valet et causas adeo spectare latentis.
Hanc non impuris manibus fraudator avarus
160Attingat, decoctor item, quisquisve fabrili
Arte valet, mollisve etiam, cui perdita cordi
Otia, mercatorve vagus, vel deditus urbi
Civis, et incumbens telluri arvisque colendis,
Et qui multa animo praesertim et magna minetur;
165Vel si qui similes haec vulgo quaerere sueti
Fraude mala tantum, vel habendi prorsus amore.
At sapiens, superos in primis qui colat, et qui
Noscendis penitus causis modo gaudeat, hunc se
Conferat, hanc totis sectetur viribus artem.
170Huic comes haerebit gravis exploratio rerum
Intima naturae passim vestigia servans:
Tum mora sollicitos cursus remorata sequetur,
Et visura olim stabilis patientia finem:
Mox labor, ingenuosque movens industria gressus
175Haud aberit: vitreumque feret vas scilicet unum,
Unum opus atque unam secum rem denique ducet.
Ille igitur tanto comitatu septus inibit
Longum iter, et lento pervadens omnia passu
Continue miris oculos mentemque repertis
180Pascet, et assiduum fallent spectata laborem;
Donec in arcana tectos tellure recludet
Thesauros ignotum argenti pondus et auri.
Eloquar? an vulgo prorsus non credita versu
Expediam primus? Nec erat cum talia coepi
185Iam fari, mens ista mihi; sed compulit ordo
Integer, ut dictis etiam maiora revelem.
Ille ergo ulterius procedens, ultima rerum
Secreta inveniet, queis se natura peractis
Oblectat, gemmasque pari confinget ab arte.
190Ac nisi dicendis superessent multa metallis,
Gemmarum forsan causas, sedesque referrem
Sepositas, quibus in specubus natura beatis
Ludit, et in nulla magis hac mirabilis usquam
Parte valet summas variando promere vires.
195Perspicuae ut tellus lymphae commixta minutim
Pura ferat gemmas, ut coeli motus, et ardor,
Sidereusque situs certam praescripserit illis
Sedem gignendis canerem; nec gemmeus unde
Irradiet fulgor, variet color unde, tacerem.
200Durities etiam unde illis invicta, nec igni
Cedens, nec ferro, unde nitens distinctaque miris
Interdum maculis facies, ima qualis Acathen
Aeacidae ornarat Musis et Apolline felix.
Vos natura parens, nulla cui motus ab arte
205Provenit, o Divae, parva concludere gemma
Sponte novem voluit propriis insignibus omnes
Ornatas, mediumque simul considere Phoebum
Deposito mitem cornu citharaque canentem:
His ut testatum signis mortalibus esset,
210Quo numero et quali semper praestatis honore.
Felicem tanto dignatum munere Pyrrhum,
Et fortunatos licuit quibus ista videre!
Indomiti hinc virtus adamantis multa referri
Debuerat, solis ut quondam regibus esset
215Cognitus, utque uno tantum quaesitus in auro,
Utque actus ferro durisque incudibus ictum
Respuat, atque etiam ferrum dissultet utrimque,
Dissiliantque ipsis incudes ictibus actae.
Ut praedura adeo vis haec corrupta recenti
220Sanguine, calfactoque hirci rumpatur, et ictu
Crebro librantis graviter per inania ferri.
Ut lapis accessu magnes adamantis oberrans
Ferrum declinet, vel inhaerens abdicet idem,
Irritaque ut tandem faciat concepta venena,
225Et pellat de mente metus adamantina virtus.
Omnia quae quondam fassa est vidisse vetustas
Credula; namque horum forte experientia priscis
Certior arrisit, quae non ostendere sese
Quivit adhuc nobis; seu non genus illud in auro
230Congenitum pateat; seu sic, ut pleraque falso
Nunc alia, hoc etiam non vero nomine dicant
Artifices: ideoque ipsa re prorsus aberrent:
Quo neque quae veteres super his scripsere fatentur
Esse, sed in dubium revocari tradita posse
235Ipsa haec contendunt manifestis omnia signis.
Nec virides etiam fas hic transire smaragdos
Indictos; neque enim color est iucundior ullus,
Quam quo se tellus horis genitalibus anni
Vestit, et ostentat vultu meliore virentem.
240At mage nil viret his: nihil est quod compleat aeque
Contuitu his oculos, satiet minus, ipsaque multo
Obscurata acies intentu protinus ipso
Aspectu viridis claret recreata smaragdi.
Fulgurat ut picto viola carbunculus igne
245Mox etiam canerem; variusque ut fulget iaspis:
Concolor et fulvo radiat topatios auro:
Innumerasque alias specie, vel nomine tantum
Diversas coepto memorarem carmine gemmas.
Verum haec iam satis est leviter tetigisse vagantem,
250Atque aliis monstrasse viam, qua tendere pergant,
Si quos forte iuvat naturae occulta subisse,
Haec eademque palam dulci fecisse Camoena.
Nunc age materiam, tantae quam praestitit arti
Natura, expediam: ne quis perferre labores
255Incassum studeat tantos, sed grandia vitet
Detrimenta, quibus vesani saepe tenentur
Artifices, longe primis dum rebus aberrant,
Quas capere, ac solas illos servare decebat.
Est lucus summo secreti in vertice montis,
260Fons ubi decurrit nitidis argenteus undis,
Et specus exesum tendens aperitur in antrum.
Intus habet praestans divino numine virgo:
Ruricolae Glauram prisco quam nomine dicunt.
Huc densos inter vepres angustus et asper
265Acclivisque aegre perducit callis euntem.
Vestibulum ante ipsum speluncae levis et aequa
Planicies, non ampla tamen, horrentibus umbris
Cingitur, ac fluviis ripis, et margine tophi;
Obducta viridi musco spissisque corymbis.
270Ingreditur vero siquis feliciter, omnem
Continuo labem humanam, mirabile dictu,
Exuit ac pondus subito mortale relinquit:
Et purus penitusque levis fit spiritus illi,
Quique aditus lustret cunctos, agilisque feratur
275Per cuneos, quibus in mediis sedet aurea nympha,
Aureus et circum thalamus, supraque renidet.
Quin auri tabulae pedibus calcantur euntum,
Atque ipsa ex auro splendet conflata supellex.
Tarvisiis ne qua titubes in montibus antrum
280Hoc pete, qui rebus tantis primordia quaeris:
Quodque illic visum fuerit preciosius, inde
Erue, nec sumptu nimio, nec parce labori.
Non tamen aut vivum sulphur, tremulumve repones
Argentum, vel quae undanti delata vapore
285Exit ab his primum putrisque infectaque vena:
Sed purum atque omni purgatum sorse metallum
Accipies, cuius secreta in parte recessit
Spiritus, et crassa pressus sub mole latenter
Victitat, at solvi vinclis et carcere caeco
290Emitti expectat tenues effusus in auras.
Quaeque erat innato subsidens pondere moles,
Iam levis assensu superas contendat in oras,
Duraque mollescat naturam imitata per artem
Eximiam, retro quae per consueta reverti
295Imperat, ut longo sese torpore recludat
Inclusum semen, vegetantis more, nec intus
Ardua constantis metuat iam vincula massae.
Quod tibi ne mirum valeat quandoque videri,
Pullulat interdum proprii virtute vigoris
300Auri perpetuum germen, ferturque sub auras,
Non secus ac summa fruticis tellure cacumen
Exit, et inde sua vi sese extollit, ut Istri
Accola felicis saepe illud stirpibus haerens
Capreoli in morem nati circumdare truncos,
305Implicitumque etiam saxis invenit obesis.
Utque agiles serpunt ederae, lateque pererrant
Amplexae lateres circum, pariesque fatiscit
Dirutus, ingressis rimas radicibus, atque
Frondibus, ac praetergressis latera obvia ramis:
310Sic topho inseritur crescentis vividus auri
Surculus, atque intus partis explorat inanes,
Egrediturque illinc, et se diffundi in auras,
Aut varie illius summas complectitur oras,
Quasque tenet solide conspersas purus inaurat.
315Hinc duo praecipue, quae verset cura probati
Artificis, statuo: quid primum seligat, et quo
Selectum pacto modereretur, et aptum edat,
Quo possit modico solvi lentoque calore.
Utrumque innumeris prisci involvere tenebris,
320Barbaraque occultis rebus coniungere verba
Haud dubii, centum statuerunt nomina, quorum
Quodcunque incertam signaret remque modumque;
Multaque quae lepidi quondam finxere poetae,
Quaeque sacrorum olim veri vox nuncia Vatum
325Protulit, his etiam vice sunt interpretis usi,
Singulaque exposuere, atque inseruere libellis
Ipsa suis patefacta, velut caelantia pridem
Artis opus tantae; cum porro vana poetae
Figmenta illecebris vacuas captantia mentes
330Commenti, multo fuerint diversa loquuti.
Qui vero incomprehensum et inenarrabile munus
Divinae humanas adventum prolis ad oras
Praefati, haud quaquam parva haec sensere sub ingens
Os illud tam magna sonans mysteria Vates.
335Haec tamen, haud nullis nostri suadentibus ausi,
Vel quod eos ea vana fides tenuisse putandum est:
Vel sua quod variis iuvit caelasse figuris.
Quin etiam huic uni, quo se mollire metalla
Invenere modo, cunctarum nomina rerum
340Imposuere, quod haec cunctis vis insita rebus
Haereat, incipiatque omnes, et compleat una.
Cuncta adeo cunctis occultavere, neque illi
Nequiquam interdum seriem abrupere loquendo
Perpetem, et excursus interposuere vacantis.
345Ergo alte vestiga animis, et rite repertam
Materiam rebus tantis per devia sume.
Nam non una tibi regio dabit, aut locus unus:
Montibus at multae spaciantur Oreades altis,
Antra quibus cura est servare, ingentiaque intus
350Munera, iam quorum venientes saepe remittunt
Participes, manibus puris et pectore si qui
Accessere illuc, dites ubi pectine eburno
Aurea perpetuo depectunt vellera Nymphae,
Quae prima heroum pubes rate sancta petivit;
355Nec timuit tantos per fluctus quaerere summis
Tum ducibus ditem sub Iasone et Hercule Colchon.
Alter inauratam noto de vertice pellem,
Principium velut ostendit, quod sumere possis:
Alter onus quantum subeas, quantumque laborem
360Impendas crassam circa molem, et rude pondus,
Edocuit; neque enim quam debes sumere, magnum
Invenisse adeo est, habilem sed reddere massam.
Hoc opus, hic labor est, hic exercentur inanes
Artificum curae: variis hic denique nugis
365Sese ipsos, aliosque simul frustrantur inertes.
Et nunc urentis latices, Bacchive liquorem,
Nunc olidas miscent lymphas, quae menstrua et ipsi
Appellant, veluti sint, ut quae dulcia complent
Pignora perfectis materna mensibus alvo.
370Deinde coquunt lento spatiosi temporis igne,
Assidue instantes frustra, longique laboris
Praemia decepti tarde ventura morantur:
Nam varias rebus formas adhibere serendis
Non puduit, quae sic naturae monstra repugnant,
375Hoc opere in toto praesertim, quod nihil aeque
Postulat, ac quod sit simplex, farragine nulla
Rerum alia expletum, quam quae tellure sub alta
Continuo puri suffitu sulphuris, atque
Comparis attactu vivi conflantur in aurum.
380Praeparat ast aliter alius, fortasse nec unus
Est modus, una modo res ipsa et pura reduci
Iam liquido videatur, et in se sola relinqui.
Ars hic, sed propius naturam imitata, laboret:
Illic ipsa suum constans natura tenorem,
385Artificis sed mota manu directaque servet.
Namque ubi compactum valida solvetur ab arte,
Expositumque extra venienti vi dabit ultro
Sese opus, et certa foecundum prole patebit:
Quod superest, ipsum secreta in sede locabis,
390Perpetuoque calore, et longo tempore fotum,
Exercebis, et huic sensim sua pabula reddes.
Nec grave decreti spatium tibi temporis esto,
Quicquid id est: certo nam prodit tempore quicquid
Exoritur, donec perfectum circuat orben,
395Quo se vitalis profert in luminis oras.
Ac veluti informis paulatim matris in alvo
Foetus inaugescit, parvus dum fingitur infans:
Sic locus exceptus destre, cui semina mandes
Aurea, continuo producens illa fovebit,
400Donec in optatos adolescent edita fructus.
Tumque ministrabis parvum crescentibus ignem
Principio, humentemque, et corrumpentibus aptum:
Temperiemque illis, Mariae quae balnea dictant,
Inter et humorem statues interque calorem.
405Quodque fimum falso appellant, et balnea, tantum,
Tu mitem ac proprium gignendis usque teporem
Sufficies aequus; neque enim qui deficit, aut qui
Excedit calor, et medium servare nequit; sed
Alternat variatque vices; hic profuit unquam
410Natis, aut certo nascendis tempore rebus.
Materiam quoque nec multam concludere parva
Pyxide curandum est: modico namque ipsa calore
Haud poterit resoluta suas expromere vires.
Id quoque non opus est: nam cum semel ipse beati
415Pulveris extiteris compos, non amplius optes
Aut multum, aut ipsum rursus componere: namque
Augebis quoties ulli tibi venerit usu.
Illud nec parvi facies, quod clara beatus
Signa dabit pulvis tibi, cum manifestus haberi
420Coeperit, et varios ostendet rite colores.
Sed ruber in primis quamvis optabitur, album
Non tamen excipies, quin et magni quoque pendas,
Atque atrum: namque hic operis tibi monstrat aperte
Principium magni, secretaeque ostia pandit
425Prima viae, ignarum frustra qua vulgus anhelat,
Et vaga multivii callis divertit in ora.
Ille iter incoeptum quondam, propiusque peractum
Iam medium, ostendit, nec iam procul esse ruboris
Indicium, gaudet cum vis humana propinquum
430Affore opus, quo non maius perfecerit ulla
Ars ullis adiuta opibus, licet ipsa potenti
Nil non ingenio peragat, quae sidera coeli
Suspicit, atque obitus signorum inspectat et ortus.
Conscenditque polum gradibus subnixa superbis,
435Ac maris et terrae tractus metitur, et ipsas
Innumeras prorsus numero comprehendit arenas.
Caelestis etiam concentus voce referri
Edocet humana, fidibusque imitata canoris
Aetherei septem tentat discrimina cantus.
440Arte etiam inventae Leges et civica Iura,
Arte urbes constant clarae, sanctique senatus,
Arte regunt reges populos, exercitus arte
Ducitur, atque etiam praestans dux imperat arte.
Ars et corporibus fessis divina ministrat
445Adiumenta, quibus reparant languentia vires.
Fertilis et terrae cultus non abnuit artem,
Cum dura ac sterilis tellus mansuescit arando,
Et secreta prius crescunt vineta sub ulmis.
Haec igitur, quae nos inter versantur ubique,
450Tractat, et illa etiam contemplans audet adire,
Quae procul a nobis tanto sunt edita tractu.
Quin bene si reputes, arti pene omnia certae
Attribuit genus humanum; nec decere quicquam,
Aut facere illius recta sine lege requirit.
455Salve hominum praesens simul et gratissima cura
Ars gravium, seu te sancta de Pallade natam,
Seu famulam potius dicam sub Pallade primam:
Namque ferunt illam proprium servasse pudorem
Semper, eam quanvis adamarit Lemnius heros,
460Ex quo disiecit patris caput ipse securi,
Prodiit unde ferox patrio dea praedita sensu.
Salve magna parens iterum, foecunda virorum
Atque operum, tibi tot sacris e vatibus unus,
Quos aequo ad tantos gressu procedere rivos
465Par erat, Aoniis ausim conspergere lymphis
Tantarum causas rerum caligine tetra
Obductas, atrasque illis detergere sordes
Et liquida ablutas aspergine ferre nitentis
Ante oculos. Ergo cum tu deprehenderis arte
470Eximia seriem tantam, et manifesta colorum
Signa, procul longi speres promissa laboris
Praemia; namque tibi divino munere pulvis
Praesto erit auripotens, parva qui quodque metallum
Parte sui purum subito convertet in aurum.
475Ac veluti modicus, si forte coagula desint,
Caseus extemplo lympha resolutus et igni
Adstringit plena liquidi mulctraria lactis,
Cogit et alterius lac in se vertere formam:
Sic argenta sacer pulvis liquentia sistet,
480Sidereaque auri specie donabit, ut omni
Praestent, et nullo prorsus superentur ab auro.
Ipse etiam augetur pulvis, ne forte labores,
Neve iteres opus expletum semel: addere summam
Vim licet, ut minimus tum pulvis denique vivi
485Immensam argenti valeat convertere molem.
Seu levis et nulla demum non parte solutus
Spiritus ingreditur longa in penetralia densi
Corporis, et toto penitus se viscere miscet:
Seu potius longo concoctus tempore pulvis,
490Compressusque diu, multumque et saepe reductus
In sese, proprium cogit densetque vigorem.
Utque croci exiguus pura flos sparsus in unda
Immodicum grato diffundit odore colorem:
Plurima sic agitans contracto in pulvere virtus
495Obvia percurrit liquidi loca cuncta metalli.
Seu nulla hic ratio est hominum deprehensa sagaci
Ingenio, quare vis parvo in semine tanta est.
Herculei neque enim lapidis si forte requiras
Invenies causam, qua ferrea vincula nectat,
500Et trahat abiuncti pondus per inania ferri:
Nec minus unde regat nautas, et vergat ad Arcton
Spectantes parva clausum sub pyxide sidus.
Multa tegit sacro involucro natura, neque ullis
Fas est scire quidem mortalibus omnia: multa
505Admirare modum, necnon venerare, neque illa
Inquires, quae sunt arcanis proxima. Namque
In manibus quae sunt haec nos vix scire putandum:
Est procul a nobis adeo praesentia veri!
Ne tamen haud speres artem perdiscere posse
510Difficilem, atque aliis graviorem; percipe iam nunc
Quae dicam, et posthac alta tibi mente reserva.
Quae sciri poterunt, ea primum sola putabis
Cognoscenda tibi: dehinc ordine coetera disces.
In primis etenim rerum cognoscere causas
515Ne dubita: nam saepe ferunt quaerentibus illae
Sese ultro faciles, si quem via recta reducat
Continuis ad se gradibus, nec sistere detur
Ante illi, quam se thalamo concludere possit
Quo se maiestas veri veneranda receptat.
520Illic quae fuerint fingendis prima metallis
Semina visuntur, quaeve his coctura serendis
Diversas adeo coniunxerit ultima formas.
Nec minus apparet ratio qua posse metalla
Ipsa vices praebere suas, alienaque ferre
525Imperia; aspicitur necnon et gignere, si qua
Ars iuvet, atque manum naturae porrigat almae.
Quin etiam ut sensim madeant, et mollia perstent,
Magnum opus, et quo non credas operosius ullum
Esse aliud, nec quo magis ars se maxima iactet.
530Praeterea haud aberit longe, quin coetera de te
Percipias ipso: nam vinclo iuncta tenentur
Cuncta uno. Hincque modus lenti deprehenditur ignis:
Et locus, atque decens lapidis mensura futuri,
Et color optato varie sub pulvere fusus,
535Quoque modo augendus, deerit forsitan ante
Conditus, et multo durarit tempore pulvis.
Omnia quae laeto passim tibi certa patebunt,
Si rerum seriem longo servaveris usu.
Et quandoque probus non dedignabere forsan
540His equidem dignas meritis persolvere grates,
Qui procul ignari linquens ludibria vulgi
Nunc iter ingrederis (nobis ducentibus) arctum
Usqueadeo, ut paucos capiat, paucosque remittat
Incolumes; crebris laceros quin vepribus omnes
545Id referat, nisi quos alta sub rupe relinquit
Errantes caecis in flexibus, unde nec ipsi
Se unquam, mortalisve manus miserata referret.
Sed tu ne dubites sinuosa errare per antra:
Caeca reges filo vestigia, quod tibi nuper
550Ostendi, ut tutus ferres, tutusque referres
Ipse pedes: quod si finem assequerere beatus
Optatum, divis ageretur gratia primum,
Deinde mihi, merito, tibi qui, praesentibus illis,
Consului: verum si non contingere metam
555Forte darent superi, coeptum sed sistere cursum
Esset opus (casu quo saepe humana laborat
Conditio), at saltem falsi mendacia vulgi
Exagitans, alios errantes cernere possis.
Illud saepe etiam in primis, iterumque monebo,
560Ne, si rara tibi contingat gratia coelo
(Namque aliunde nemo sibi speraverit), ulli
Hanc vix insinues caro fidove sodali,
Nedum aliis reseres, ea nec te noscere iactes,
Quae scieris, verum secreto in pectore servans
565Tecum habita, et tecum tantum ipsa arcana revolve:
Nam suspecta probis ars ipsa invisaque multis
Invisos etiam cultores efficit artis:
Mendaces adeo multi quacunque vagantur:
Multaque polliciti vane, quae multa nec ipsi
570Rescivere, neque est illis ea noscere promptum,
Qui recta, quae nos ducit via, prorsus aberrant.
Multos quinetiam insignes, et caetera doctos
Vidi cuncta equidem tractare, et pendere magni,
Quaecunque ignarum probat ac ignobile vulgus.
575Quid? Qui derident omnis, quae maxima turba est,
Artifices, tamquam nihil hos intersit et illos,
Atque uno pariter pendunt examine cunctos.
Sunt qui saepe petant, quae nam sit causa quod usquam,
Aut unquam tantos inter, qui talia curant,
580Apparet nemo, qui re miracula tanta
Comprobet: idcirco nullam, quam dicimus, artem
Esse, sed ingentis nugas, et inania mentis
Insanae commenta sibi manifesta videri.
Sed quis tam fragili munitus robore pectus
585Non queat haec ulli numquam reseranda tacere?
Nam quem non prohibet rerum prudentia fari,
Quae sibi continuo, fuerint cum dicta, nocebunt?
Tutus ab insidiis qua se virtute tueri
Posset, qui prae se ferret, se condere parvo
590Divitias loculo ingentes, quibus undique regum
Et regna assurgunt, et opes, opulentaque cedunt
Omnia, tanquam illis sint unis quaeque minora?
Thesauros igitur tantos componere siquis
Iam potuit, mire sub amica silentia servat:
595Quod quoque tu facies, neque te desistere coeptis
Id moneat, nullos opibus quod talibus auctos
Videris, aut vulgo sese ostentare beatos.
Nec quoque te gravia haec, atque importuna retardent
Tempora, quae nunquam miseri speravimus ante;
600Hostis ut heu mites invaderet has quoque terras
Barbarus, et longo servatam tempore pacem
Perderet usqueadeo, nedum turbaret iniquus.
Nunc licet invasa urbes, direptaque passim
Oppida; nunc turpis praedas, raptusque nefandos
605Audire, et miseris iniecta incendia villis,
Narvisiam unde suam tristis flet Musa Bononi.
Turpatos etiam cultus, violataque foedo
Milite templa deum, scelerateque insuper usta,
Et confusa simul divina humanaque: tantum
610Bella nefas, scelerumque parens discordia nectit.
Pectora quinetiam diro commota pavore,
Et concussa hominum paucis sic ante diebus
Cernere erat, veluti dirarum agitata flagellis:
Ut sibi quisque novas trepidaret quaerere sedes,
615Collectisque opibus propriis oneratus abiret,
Atque solum linquens patrium se ferret ad urbem
Regina, magna quae cingitur Amphitrite,
Tamquam illo sub tuta forent tunc omnia coelo,
Quo sese quondam fugiens electa recepit
620Gens Italum, ut parvis scopulis servaret et unda
Se modica, immensus totam cum exureret ignis
Italiam, accensus scaeva pene undique ab omni
Barbarie, et multos duraret fotus in annos.
Quare age quo magis haec fortunae subdita cernis,
625Quae bona mendaci mortales nomine iactant,
Illius adversum violentos fulminis ictus
Praesidio hoc stabili temet munire labora:
Ut si forte metus pavidos invaderet unquam
Nos iterum horrendus (quem rex hominumque deumque
630Iniustos potius convertat iustus in hostes),
Ipse tibi atque tuis et amicis commodus adsis.
Namque ubi divinum secrete munus habebis,
Divitibus cunctis opulentior ipse sub ala,
Aptius, aut loculo quovis, nulloque labore,
635Quo te cunque pedes, quocunque in tempore tecum
Omnia securae gestabis commoda vitae.
At si pax iterum nos exoptata reviset,
Quam prope iam (si quid veri mens augurat) esse
Credimus, et nobis missum divinitus iri,
640Quo potiore queas tranquillae munera pacis
Exercere modo, quam quo, seu seria tractes,
Seu tibi sint cordi lusus, et honesta voluptas,
Utraque tum frugi possim tum iustus obire?
Nam neque avarities, neque honorum insana cupido,
645Nec qui perturbant reliqui mortalia corda
Affectus, varieque movent, et inaniter angunt,
Illecebris poterunt ullis te vincere, tanto
Praesidio, ac placidae mentis munimine tutum.
Sed neque bellorum diri motus, neque pacis
650Alma quies tantum moneant te quaerere causas
Rerum adeo obscuras, nec opes, nec commoda, quae te
Perpetuo quocunque voles tam multa sequentur.
Verum id praecipue moveat, quod munere dignus
Hoc ipse evadas tanto, quo maxima possis
655Intimaque ingentum penitus primordia rerum
Noscere, quas facile haud unquam natura crearit,
Ni quis eam exterius iam nota adiuverit arte.
Quae qui scire queat, felix queat haud minus idem
Esse, nec optandum quicquam fortasse relinquat
660Praeterea, quod non inventis talibus ipse
Posthabeat, laetusque velut fecisse minoris.
Mens etenim arcanis solum contenta reclusis
Gaudet pars nostri melior, nec plura requirit
Cum sese in veri secessus intulit altos.