Chaula, Tommaso Chiaramonte, saec. XIV - XV, bellum Parthicum, bellum Parthicum Parth. bellum Parthicum (Barbara Valenti, 1983)

Impius interea mundi moderator operti,
Ut videt etherei melioris sidera fratris
Tantorum damnare caput mortesque virorum,
Illicet ex omni iussit sibi sede Baratri
5Concilium ventare deo totumque profundum
Festinare Chaos, et livida tecta maligni
Visere regnantis Manes mandavit Averni.
Primitus Inferni vadit regina silentis
Et Stigio sponsata patri, Proserpina, linquens
10Candida Sicaniis matris delubra sub oris,
Tabenti vallata choro; scelerumque nocentum
It Rodamas vindex, et catus pergit et ipse
Arbiter horrendus Minos, triplicesque sorores
Fatales movere gradum totidemque nefaste
15Germane obscuri properant ad tecta tiranni.
Prima, colubrifera crinem velante corona,
Impia Thesiphone regem spectabat opacum,
Quam sequitur metuenda soror serpente Megera;
Vadit et Alecto cui tum discriminat anguis
20Atra supercilia, et pendent cui fronte ceraste.
Ipseque, canitie nigros pendente per armos,
Navita terribilis, Charon, Flegetontis adibat;
Cerberus, omnivorans custos liventis Averni,
Migrat amantea collum letale catena
25Vinctus et Herculeos ostentat pectore nodos;
Monstraque Gorgoneis etiam scelerata figuris
Tartareos augere choros Manesque parabant;
Sed vetuit deus ipse feras attollere vultus
Saxificos timuitque trucis pater ora Meduse.
30Turba malignantum celerabat cetera sontum
Ad regis mandata feri, tamen esse relictum
Ille ille infandus, qui quandocunque vocatur,
Celorum convexa tremunt pelagusque polique,
Iupiter ethereus tota cum plebe deorum
35Infremuit. Cepitque vocans sic voce profundum
Funestare Specus: "Me me, scelerata nocentum,
Linquitis absconsum sede ulteriore Baratri,
Turba means Stigium vestrum visura tirannum?
Consilium spernare meum? Non ipse nefandus
40Audebo spectare lacus undamque profanam
Iam marcente vado? Sic demum Gorgona Manes
Exhorrent? Resonis gestamus colla catenis?
Vos michi neu Superi? Servamus an ima Baratri?
Eternum stabo me circundantibus umbris?
45Me tamen attestor, cecas adiuro tenebras
Invisumque diem, dabitur disiungere nodos
Nobis implicitos, sontes laxare catenas.
Hac ego pregrediar nigre de parte caverne
Fumantesque globos tetra caligine pellam,
50Et vultus monstrabo meos, faciemque tremendam
Expediam, mecumque feram fera Gorgonis ora.
Ipsum ipsum ethereum, superis qui regnat in astris,
Que fugisse volo seva cum strage, Tonantem
Insultabo ferox; grandi miscebo ruine
55Astrorum decus omne vagum, pelagique tremendis
Casibus evolvam fluctus, ipsumque nocentum
Umbrarum dominum, qui pessimus extat alumnus
Ex tribus, aggrediar - quem me genuisse scelestum
Ecce piget - totisque suis dabo Manibus ire
60In preceps unusque pater regnabo profanus".
Dixit, et, infixo ferrato dente catenis,
Spumavit ferale vadum, ternosque latratus
Ore tulit rapido, triplicis quis machina mundi
Horruit occasum rerum priscasque tenebras.
65Ast ubi pallenti solio regnator Averni
Constitit, infando cetu sociante tribunal,
Effera Tartareis sic Manibus ora resolvit:
"Undique liventes revocate sedibus umbre
Ad Specus eterni tenebrosum carceris, inquam
70Carceris infandi, sacras, audite, referre
Causas dico vie, tanti consulta paratus.
Nuper ab astriferis veniens Cillenius oris
- Cerbere, pulsantem spectasti limina Ditis,
Conquestus portasse diem lucemque serenam -,
75Imperium sublime ferens de more parentis,
Protulit ingentem mundo superesse ruinam
Et tempus venisse ferum, quo gurgite cunta
Flumina cum vasto valeant stagnare cruore
Undique labenti, camposque madere profusis
80Cedibus et totum ferro concurrere mundum.
Poscit Tartareis melior germanus ab oris
Nunc sibi conferri, si quid sua iussa notavi,
Manes auxilium, cari mandata nepotis
Si capio, sontes nuper qui venit ad auras
85Et mundi crudele specus scelerumque cavernas.
Quare ego, si tantas video adventare ruinas
Ingentemque mali seriem superesse cruenti,
Letus ab Elisio iubeo prodire recessu
Tres Acharonte satas Stigio Noctuque sorores
90Exitio, germane, tuo, que cunta maligne
Funestent rerum, facibus que bella profanis
Incendant, gladios arment in pectora fratrum,
Commoveant totum fervescere cedibus orbem
Alternis, patrum disturbent ensibus ora,
95Tollant visceribus matrum per plana profusis
Germanos fetus, donent stagnare cruores
Effusos passim, vertant rectumque piumque
Una strage simul, mundum dent ire ruinis.
Ergo vos, umbre, nostris que siditis oris
100Ultrices scelerum punitricesque nocentum,
Supplicia infandis horrenda parate futuris,
Admoneo, populis, omnes aperite silentum
Iam sine luce domos. Tu, pessime navita fundi,
Perge feris animas venientes ducere tonsis,
105Trans amnes annare voca, livente phaselo
Dic superent Flegetonta vadis undantibus atris
Ignibus. Invisi qui servas hostia mundi,
Cerbere seve, caput supero tum detege regno
Funereum triplicique tona post fauce, triformis,
110Invitaque leves cineres descendere ad Orcum.
Tu michi non Sicule quo vadis lumine matri,
I, sontum regina quidem, Proserpina, coniunx,
Et vultus ostende tuos, pallente Baratri
Nocte, precor, tecumque tuas adduce tenebras.
115Tuque colubriferas ambas vesana sorores
Provehe, Thesiphone, celeri te crede volatu
Et clarum visura diem modo vade per auras.
Undique bellorum cecos vectate furores
Et rabiem spumate feram. Mora nulla. Meate
120Qua se gurgitibus sevis attollit Orontes".
Tristis ut umbrarum vidit mandata tiranni
Effera Thesiphone et regis laudare maligni
Consilium Manes, omni torpore subacto,
Protinus advolvens immiti fronte cerastas,
125Ter tonat ore fero, geminas ter voce sorores
Advocat: "O gemine, raptim celerate, sorores,"
Quis ait, "o ceco mecum que statis Averno,
Non opus est vobis hortari in crimina mundi.
Sponte nefas geritis. Tetros artate colubros
130Et vestras staurate comas serpentibus atris;
Iam manibus vectate faces, stridete nefandum
Per tenebras specoris, modo perfida turba, nefasti".
Indeque fumantem cepit scelerata cupressum
Et quater igniferi mersit Flegetontis ad undam.
135Post hoc ethereas vehitur sacrabilis auras,
Anguifera crines furvos umbrante corona.
Illicet, ut Superum devenit perfida mundum,
Clarentes vidisse plagas conquesta polorum,
Invia queque legens, scelerato tramite passim
140Carpit iter, donec prebet se colle nivoso,
Unde quidem poterat gemine tentoria partis
Atque ipsos spectare duces, fremituque sonoque
Gramineum mugire solum, radiare sub armis
Undique purpureis campos et prata viasque.
145Hec, ubi consedit, turba comitante sororum,
Lumina per colles volvit ter quinque profana.
Hinc et Tartareum Stigio de pectore virus
Spumavit, ferale nefas; ter quinque colubros,
Horrendis insigne comis, e fronte proterva
150Astridere dedit crinemque movere iubatum.
Omnia sulfureo ceperunt arva vapore
Mox livere dato, miseris et pestibus ether
Contorpere novis; arescunt gramina campis,
Atque luem metuere fere, volucresque lupique
155Infandam ventasse deam sensere cavernis
Et Stigium portasse malum, portasse facesque
Semina bellorum. Martis gestura cruentis
Crimina vulneribus, furvis se propulit alis
Vertice de summo. Clari fera sideris astrum
160Leva tegit revolatque ferox, lucemque perhorret.
Demum barbareis, auras rumpente galero
Tartareo, castris consedit pessima, vasto
Gurgite qua refluit campis spumosus Orontes,
Sidera cum pronis peterent occasibus undam.
165Post, ubi candenti processit ab ethere Luna
Et tenebre venere nove, scelerata cupressum
Extulit ardentem Pacori per pectus acerbum,
Dum caperet somnos inter tentoria gratos.
Inde, vomens virus Stigio de fonte relatum,
170Explicat insanos regis per corda furores
Et totum infernis metuenda vaporibus afflat,
Commovitque animum plus in fera bella tumentem,
Monstravitque scelus belli, pepulitque soporem
Excutiens per inane faces torvosque colubros.
175Nec minus Alecto, nectens infanda, malignat
Omne pium, similisque, nefas, similisque sorori,
Impia cuntantem Labienum ducere Martem
Precipitat pugne ceco gaudere furore.
Urbis nam Rome sumpsit sub nocte figuram
180Respersam lacrimis, hoc et clamore querentem:
"Cum te civilis dudum, Labiene, cruoris
Ultorem cupio iubeoque et bella movere,
Cuntaris conferre manus, cuntaris in armis
Sternere crudelem, crudelem sternere tardas?
185Sic, ingrate, ruis? Superos, heu, nosce faventes,
Heu, Romam cognosce tuam! Te Roma precatur;
Proh, videas Brutos poscentes ossibus urnas
Et clamare: "Ruas, Labiene, per omnia bella
Si quando solum patrie restare labantis
190Scimus, adesse virum. Duce te, tranabimus amnem
Umbrarumque vadum. "Tibi iam Fortuna propinquos
Admovit sontes generosa. Tumultibus omne
Horrendis invade scelus Pacorumque potentem
Adiungas comitem; felicibus utere Fatis.
195Si iam per Sirios, si iam per regna superbe
Faverunt Asie, tantis tu quippe vocatus
Auspiciis tua bella geras. "Nec plura, sed acres
Impressit stimulos vesano turbine menti.
Iverat interea castris scelerata Megera
200Ausoniis, altoque ferox sic aggere monstrum
Incipit: "Adventans ego nunc de sede Baratri
Si vobis apporto chaos facinusque sororum
Infandamque feri rabiem Mavortis et iras
Bellone, si nauta vadis pallentibus astans
205Aspectat Stigiis umbras vectare carinis,
Si limen transire dabit qui regna reservat
Impia iam custos, proclamans voce trifauci,
Si vos cuntatur scelerum punitor acerbus
Cretensis Minos, Herebi si rector operti
210Effera perpetuis properat tormenta catenis
Sontibus, o turme, ferro certate nefando
Et voces audite meas. "Simul ista locuta,
Vertice de summo cursat furiosa per agmen
Atque faces lucere dedit, cecosque furores
215Seminat et centum cogit stridere colubros.
Inde nefas gaudens umbris properavit Averni.
Vix iubar extulerat veniens Aurora quadrigis,
Cum ferus Ausonie totus revocatus ab illa
Ductor erat rabie totoque in pectore bellum
220Sumpserat audaci. Stabat fervore cruentus
Illicet horrenti, rubeas et Marte futuro
Intorquens acies, subito pallore fremiscit,
Cum tulit en alios castris Fortuna furores.
Nanque propinquabat turmis legatus amicis
225Excutiens dextra frondes turbatus olive,
Cui vaga turba ruit cupiens audirene mundum
Confundat vel, pace data, sint bella furorque
In Borean sedata; prior dux ipse ruebat.
Non aliter, forsan si quis populator in agros
230Ruperit Orthigios et nuntius arva pererrans
Acclamet: "Polipheme, veni," miserabile monstrum
It quatiens magno frondentem robore pinum,
Visurus quid grande ferat vel pace vel armis;
Nec fratres tenuere moram, sed turba Ciclopum
235Prosequitur, retro religens vestigia passim;
Fit sonus, expavit tellus Sicana Gigantes.
Ille ubi, Romanis circumvallatus ab armis,
In medium responsa tulit signata per ipsum
Arsacidan, gelidas ingens converberat auras
240Clamor et etherei resonant convexa Tonantis,
Arva sonant stridore virum campusque remugit.
Dux, super extremam sevi discriminis horam
Prospectans ventare deos per cunta secundos
Alitis augurio, leta cum fronte serenus
245Ingentesque ferens animos, stridore canoros
Imperat in Zephiros lituos resonare tubasque,
Et raptum celerare gradum volucremque recursum
In Parthos. Preclarus eques tamen ante benignus
Ad Superos sua sacra parat conferre faventes.
250Ergo iter ad latices haud aspernatus aruspex,
Quos nitidos vivi conservat fontis origo,
Arripit et puras exhaurit gurgitis undas,
Facturus pia sacra deis. Mons unus ad imum
Brachia protendit stagnis ambita gelatis,
255Cuius in aspectu cumulus consurgit arene.
Inter utrunque vadum medio stat maxima quercus,
Umbrantis regina loci, servata Sicane
O tibi, blanda Ceres. Si credimus omnia, fame
Fessa, gravi quondam nate et miseranda dolore,
260Litus ut Oceani, furiosi litus et Euri
Vidit et anguiferum variis serpentibus Haustrum,
Axis, ab assiduo vexatus frigore, tantum
Spectandus restabat ei. Quem mente gravata
Visere concipiens, ne quid demiserit orbis
265Tristis inexpertum, stimulis per inane dracones
Verberat; hic demum surgentis in ethera quercus
Ut ramos frondere videt, stagnare lacusque,
Heu paulum gavisa locis, vaga plaustra reflectens,
Arborea consedit humo tenuitque iugales.
270In requiem duxere moram. Tum denique, ad undam
Lumina convertens et prata virentia mirtis,
Flebilis in trivio sic sic miseranda vocabat:
"Nata michi afflicte, Proserpina cara, parentem,
Nata, vocare vides? Te te pia mater in omni
275Queritat ecce solo". Vox est audita repente:
"Pone modum luctu. Siculas remeabis in oras.
Archada que pelago labuntur flumina tandem
Consule; cum flavis exorna tempus aristis,
Tempus" ait. Numen, toto venerabile mundo,
280Pectora tum quassit plangore rubentia multo
Sole quidem, lacrimas quoniam vitatur obortas
Fundere lege deum. Quercum post ipsa virentem
Talibus alloquitur: "Salve, regina per evum
Et Cereri sacrata michi, spectabilis arbor!
285Semper eris nostris Nimphis gratissima, semper,
Unde ego per totum commota miserrima mundum
Gaudia tanta tuli. Nunquam violabere ferro;
Iam quoque ruricole Panes Faunique vagantes,
Iam quoque Amadryades, iam florifereque Napee
290Cingent assiduis tua robora blanda choreis".
Prima Iovi magno congesti cespitis ara
Tollitur, exuviis quercu pendentibus alta
Marathos everse, grandique secunda Monete,
Tertia sanguineo Marti, comunis ad omne
295Inde genus Superum. Post iniecere liquantes
Luctus arboreos, quos Mirra miserrima planxit
Rapta furore patris. Mandata tulere Sabeis
Munera odoriferis collectaque cinnama ramis,
Qua gelidus fert Indus aquas a monte relabens
300Nec Gangi cessurus adhuc simul accipit Agas
Et Copon undosum, clari vel fontis Hydaspon.
Insuper ardentes sanctis altaribus una
Imposuere faces, et mollia vina refundunt
Extaque taurorum, nullo luctamine adempta,
305Et pecus omne sacrum congestis concidit aris.
At cuntis longe preclarior ara levatur
Iam, Fortuna, tibi, niveo candore iuvenca
Unde cadit moribunda solo de more litantum.
Tum stridere focos et tum fulgescere flamas
310Concertant, claras et iam volitare favillas.
Indeque longevus circunvictatus aruspex
Tempora nudatis igni fumantia plantis
Exta tuens, totum sacri circundedit orbem;
Consulit inde rogum cupiens quid Fata deorum
315Intendant Latio componere nosse sacerdos,
Instauratque piras et supplice lumine lustrat.
Interea, ex omni sacrorum parte venire
Aspicit augurium; nullas sine numine fibras
Italie spirante notat, cuntisque favillis
320Divorum bona Fata videt, veneratur acerris
Et rursus dat thura foco; nec stridulus ether
Garritus compressit avis, sed murmurat omne
Convexum. Vultus tum tollit in astra litator
Ista vocans: "Nostris qui spiras ignibus, o tu,
325Quisquis ades Superum, seu sis regnator Olimpi,
Tracius aut Mauors Romane gloria gentis,
Ceu Cillenus agat, vel tu, michi sanctus, Apollo,
Excutiens mea corda sonis mentita futuris
Nunquam, magne pater, rapiens tua numina, sed iam
330Ore cano latebris quodcunque expromis opacis,
Quid tripodes, quid Cirra movet Tymbreaque templa,
Adventate precor. Sacrum firmate secundum
Et nostras libate dapes. Date cursibus omen".
Nondum purpureum Titania nimpha mariti
335Liquerat algentis pelagi sub valle cubile,
Sed forsan, spernata senem, dabat oscula Phebo
Et niveos ornabat equos, cum, sacra deorum
Margine linquentes et adhuc fumantia thure
Insuper asperso, gressum rapuere phalanges
340Qua glatialis adest frigenti vertice Bubos
Bactranumque solum, cuntis et nobilis Afra
Brachia que pelago tendens navalia tutis
Servat litoribus nunquam turbata per Euros.
Versus Hyperboreis se sublevat asper Amannus,
345Invia perpetuis retinet qui cana pruinis,
Cuius plana madent commixti gurgite longo
Eufratis volucri iungentis flumina Tigri.
Stare sub adverso conspectu creditur Yson
Rhipheas spernata nives, spumosus Orontes
350Quam rigat, in fluctus properans se mergere ponti.
Has, Macedonei fugiens horrenda tiranni
Prelia, iam Darius gelidas penetravit in oras;
Sic quoque celestum referunt sacra carmina vatum.
Inter utrunque iugum rerum natura virentes
355Et campos et plana tulit rorantia parvo
Flumine Berithoo. Postquam montana nivosa
Post tergum Latialis eques deliquit et arva
Turba virum legit, pratis spatiatur apertis
Et passim sua castra locat; munimine cingunt
360Et fossa et latera alta levant. Hinc nanque per omnem
Turma solum properare potest et rumpere campis
Et parvum tranare vadum saltusque patentes.
Pertulit interea Pacori iam nuntius aures,
Ultra qui paulum mentem ferus arma tenebat,
365Haud procul esse viros Latia de gente profectos
Et seva ventasse manu, passimque vagari
Versuros quodcunque solum, quodcunque dedisset
Iam manibus Fortuna suis, ferrumque per omne
Infandum conferre nefas, nec parcere bello
370Parthica ni sevo subvertant rura furore
Et domus Arsacidum summo de culmine rerum
Corruat et pavitans Romanis legibus Arthos
Pareat et talem. possint revocare triumphum.
Vix ea, terribili Pacorus compulsus ab ira,
375Cui, dum verba notat, dum nuntius omnia pandit,
Intumuere gene, tumuerunt igne protervo
Ianque oculi, iactis subito super equore mensis,
Surrexit: "Properate viri. Quid bella moramur?
Et quid bella moramur?" ait "Conclangite pugne
380Omnia signa trucis. Iam iam venere nocentes
Nuper ab Emathie civili sanguine campis
Degeneres turme Parthos vastare Penates,
Imperium turbare sacrum. Vesane, quid ista
Turba potest nescis tantis in casibus audax".
385Dixit, et in toto contraxit pectore Martem.
Haud aliter taurus Campanis sevus in oris,
Qui simul, aerio veniens a vertice montis
In patulos campos, pugnam preconcipit, altum
In diversa trahens animum, quem cornibus ante
390Invadat, volucrem ferit et mugitibus Eurum,
Postquam vallanti properans fera turba luporum
Agmine se confert, tantum prorumpere in hostem
Fisa trucem, cum seva fames stumulavit euntes.
Tandem castra ferens glomerato milite, raptim
395Evolat et montis superat convexa rigosi;
Invia queque terens, nullo ruit ordine, nullo
Tramite, sed, rabie pugnas optante, viarum
Inscius abscurrit, summo dum vertice promptus
Extitit et collis tenuit dumeta Rithoni.
400Hinc ferus Arsacides, subiecta per arva retorquens
Lumina, primus eques radiantia Sole comanti
Agmina prospexit totumque fremescere campum
Plausibus, et longo tentoria fixa vagatu
Cunta ferox spectat; castris mirabile vallum
405Providet et densas circum consurgere pinnas.
Tum vero exaudax Gradivi sorte sub omni
Languit aspectu primo rabiemque coegit
Precipitem paulum, mentis sevumque furorem
Implicuit. Tandem, declivia queque peragrans,
410Prosilit in vallem, que, pinibus atra coattis,
Vertice dumoso geminis discrimina turmis
Prebuit, et toto tenuit certamina tractu.
Postera ianque dies belli visura tumultum
A rutilis veniebat aquis altumque tenebat
415Ethera. Tum, postquam Phebum radiare per undas
Viderit Arsacides, raptim tentoria raptim
Tollit et angustas sublimi milite fauces
Preterit, et tandem patulis se mersit in arva
Proxima cum campis, gelidos et signa per Euros
420Explicuit furiosus, agens per prata catervas.
Postera ab aspectu Latialis militis audax
Sub tenui sua castra iugo - quo gurgite parvo
Hibernis ambibat aquis nivibusque solutis
Flumen, ad equoreum merens non iungere pontum -
425Inserit, et celeri cinxit munimine ripas.
Illicet, auratos postquam splendescere conos
Et galeas et scuta virum, solaribus arma
A radiis percussa novis, fluviumque teneri
Inclitus Italie ductor prospexit ab alto,
430Cornipedem calcans puro spectandus in auro
It vagus, atque redit clamans et castra perambit:
"Iam venit preclara dies, iam perfidus hostis
Sepe vocatus adest. Redeunt bona Fata, Quirites,
Tuque redis, Fortuna, tuis, videoque profecto.
435Semper honoratis surgent altaria donis,
Semper in Urbe tua Latiis exercita palmis".
Dixit, et, immensis quatiens cum viribus ensem
Fulmineum, validas sevo stridere tumultu
Impulit et pugnam votis optare cohortes.
440Nec minus Arthous septem dux tergora gestans
In clipeo consuta boum trumcumque protervum
Arboris ornifere, circundans castra vagatu,
Promonuit tandemque viris sic aggere fatur:
"Non nos, o proceres, tantis Fortuna periclis
445Hactenus astrattos divum sine numine servat,
Sed pia Fata movent; nobis pia Fata ministrant
Arma, viri. Voluere dei nos, nuper ab oris
Advectos Asie, tantis adiungere rebus.
Nam sumus ultores scelerum; Pharsalica nostris
450Crimina dant manibus; Brutos purgabimus isto
Ense quidem. Nobis nobis debere fatetur
Roma viris, cineres que iam conquesta suorum
Stare sub Emathie fusos, miserabile, campis,
Ingemit Elisiis pulsas de sedibus umbras
455Ire suas passim, vetitis errare sepulcris.
Parthia, proh, quantum tolletur gloria mundo!
Parthia, proh, quales revocabit ab hoste triumphos
Parthia, proh, quales revocabit ab hoste triumphos
Si, cum bella gero, votis me Roma iuvabit
460Et Superis pia thura feret! Sibi, vindice Partho,
Libertatis honor redeat cupiatque nefandos
Me cives victore mori, si civis habetur
Quisquis ad occasum patrie susceperit arma
Impius et fuso sua polluit ora parentis
465Sanguine. Dii Superi, quod tu, Labiene, labantis
Unica spes urbis, crudeli funere Brutus
Ut miser inferias purgavit Cesaris atras,
Venisti Arthoum Parthos orare favorem,
Huc voluit certe te te Fortuna venire,
470Hoc nobis prestare decus per secula nomen.
Nam potuit terris pelagus te ducere Mauris
Oceanique plagis, oris te pellere Hiberis
Et Phario portare solo, qua perfida Magni
Terra cruore madet. Heu, si tua fata profana
475Huc rapidum cursum, Pompei, flectere mallent,
Infelix, postquam victoris Cesaris arma
Deseris Emathia, nunquam, per numina, nunquam
Semiviro truncatus hero, miserande, iaceres,
Semiviro truncatus hero, miserande, iaceres,
480Velatus Pharia totum vix corpus arena,
Sed pater Ausonia stares sublimis in Urbe,
Auxilium si nostra manus tibi, Magne, tulisset!
Nec tu, Brute, fores, heu, victima seva tiranni,
Sed tua preclarum te Roma teneret alumnum;
485Nec mundus fieret sancto caruisse Catone,
Scipio non pelago vitam fudisset aperto;
Non tu Marmaricis sic tum proiectus arenis,
Rex Numidum, patrio cuperes dare membra sepulcro,
Nec tu vidisses fluvios undare cruore,
490Munda, nec heu Siculi rubuissent sanguine fluctus!
Sed si tanta, viri, surgunt exordia laudum,
Et nobis sublime decus, vos deprecor, ingens
Undique certantes cum turbidus ethera clangor
Transeat, adversas quisquam prorumpere turmas
495Haud paveat, conferre manus, vultusque superbos
Impetere, et ferro per fasque nefasque vagari.
Nunc scelerum purgate minas, vesana locutum
Antonium spectate truces, torquete lacertis
Robur; adhortatur bellis en Roma, profusis
500Crinibus ante pedes, Labienum pretulit ipsum.
Iste senatus adest, qui publica iura tueri
Nititur et partes nos sumere compulit Urbis.
Hoc et apud Superos sedit. Pro cerno deorum
Auspicium; mea me iam non oracula fallunt.
505Hic modo qui tenuis prolabitur amnis ad undam;
Quam tumidus portabit aquas stagnante cruore
Hesperio, monstris que trunca cadavera volvet
Equoreis, stabitque suo quam fonte cruentus!"
Sic tulit alterno contermina castra resurgens
510Ille dies vallo nullisque in cladibus herbe
Immaduere novis, sed miles uterque furentem
Continuit belli motum rabiemque protervam,
Dum caligantem veniens Nox protulit umbram
Aurea et in summo fulserunt astra polorum
515Cardine. Tunc alto turme munimine fulte
Excubias posuere vadis vigilesque coronant.
Iam lucere focos passim passimque favillas
Ethere protolli, flamasque vaporibus una
Condensare globos et sidera clara sereno
520Nubere conspicitur, fumo surgente per auras.
Hi quoque degeneres, animo peiora paventes,
Formidant metuuntque diem, nec somnia membris
Dulcia restituunt: cedem mortesque futuras
Ante oculos sibi nempe vident, telluris operte
525Tartara nunc versant, terre dominumque profunde,
Nec Cereri indulgent, nec munera bachica sumunt.
Vix vacat esse sui memores, natosque relictos
Et dulces thalamos viles in mente volutant.
Heu, miseri, quantos volvebant pectore motus,
530Que Fati simulacra pavent umbrasque Baratri!
Ast hi magnanimi nulloque pavore morati,
Inter enim mensas et spumea vina cubantes,
Testantur fugisse diem, tenebrasque perosi
Excupiunt nostrum citius remeare sub axem
535Fulgentem Peana comis; et multa minantur
Multa viri; veniat tantum lux crastina fervent;
Insomnem totam noctem deducere certant.
Tanta adeo rabies ferri tantusque cruoris
Ardet amor quassatque truces angitque furentes.
540Proh, miseri quantum crudo sub tempore nati
Assumus et quali deducimur ordine vite
Ferrea gens hominum tantis impulsa procellis!
Mortibus alternis succumbere querimus ecce,
Felices quos prisca fides, quos aurea quondam
545Etas blanda tulit. Populi tunc antra colentes
Tollere marmoreis non inclita tecta columnis
Cognovere, famem sed se pepulisse protervam
Fetibus arboreis per florea pascua leti.
Nulla Paletronio fecerunt vulnera campo,
550Nulla per effusum maduerunt arva cruorem;
Non tum sanguineam pronus componere pugnam
Natus erat sonipes, nec, que precurreret undas,
Iverat in pelagus veniens e montibus alnus.
Nos genus infandum, genus intractabile, nulla
555Regnanti pietate, nefas patimurque damusque;
Nec placet, heu facinus! Sevos nos ducere vitam
Pace sub antiqui dudum venerabilis evi,
Sed, fera tentantes per perfida bella tumultum,
Rumpimus omne pium, gaudemus et esse nocentes:
560Est adeo horrendum posito nos vivere Marte.
O pater, o rerum decus, o sublime deorum,
Da priscos venisse modos; iam respice mundum,
Respice quam sevo simus nos crimine sontes.
Ut Superum rector summi certaminis horam
565Vidit et immensos celum devergere casus,
Illicet ingenti iam maiestate tremendus
Concilium vocat esse deum, solioque sereno
Arduus inde sedens, sancto sic incipit ore:
"Qui mecum, Superi, claro regnatis Olimpo,
570Ingens causa vie qua vos penetralia nostrum
Visere mandavi. Surgunt non parva relatu;
Omnia narrabo; patulas date vocibus aures".
Tum, quos celicole terret reverentia patris,
Ut gemini tremuere poli totumque sub axe
575Celorum nutavit onus, gravitate loquentis
Sumissi mansere loco, vocesque Tonantis
Concipiunt mandante deo. Qui, pauca moratus,
Rursus ad astantes sacra cum voce profatur:
"Iam funesta dies, Fatis urgentibus, ecce
580Adventat, qua summa ruant a cardine celso
Imperia Arsacidum, qua sanguine plenus Orontes
Admixtas apportet aquas videamque natare
Equora puniceo passim stagnantia tabo
Prostratumque ducem, regem cogente dolore
585Insanire senem, fraterno crimine fratrem
Pollutum temerasse manus, totumque labare,
O Superi, mundum, Sirios Asiamque potentem.
Cernitur Arthois Latialis victor in oris
Efferus, exuviis regis Siriaque superbus,
590Niloticam penetrare Pharon, pulsusque marite
Plausibus inceste civilia bella sub undis
Leucados imponet sevus faucesque profunde
Polluet Ambrachie; demum regina calentis
Sternitur Egipti rursusque meatur in Arthon.
595Sed modo Tartareas, germani, adiuro paludes
Et loca iam sontum fluviosque lacusque Baratri,
Quod ni Fata vetent et rerum nobilis ordo,
Vellem equidem, vellem scelerum pervertere mundum
Et tantas abolere faces, qua volvitur ingens
600Cerulus Oceanus. Sed me, me Fata futuri
Temporis astringunt; alios servamur in orbes.
Quis totiens divum, tantis promotus acerbis
Cladibus, et late spectet crebrescere ferrum?
Et michi, qui teneo terras et sidera celi,
605Nulla per hunc late mundum colluceat ara,
Sustineat iacto non fulmine plectere sontes?
Sed differre iuvat. Veniant tibi, Roma, triumphi
Et veniant Parthis tibi reddita signa nivosis.
Tu, germane, modo mundi moderator operti,
610- quando ego iam iubeo, si quid mea numina possunt
In tua regna meis semper non visa serenis -
Pande chaos aperique nefas, da Tartara sevis
Effera suppliciis. Liventum rector aquarum,
Marcentes stagnare lacus sacramque paludem
615Eya, age, festina; sevissime limes Averni,
Cerbere, funestis aperi latratibus ora;
Gorgonee, circum resonantibus ora cerastis,
Quassatas portate faces, portate, sorores.
Nam scelerata dies, mundum que reddat opacum
620Criminibus fusoque virum super arva cruore,
Qua pereat genus omne simul Parthique Latini,
Ecce venit. Sed Roma suis gaudere tropheis
Demum leta potest, sed vos aperite Baratrum".
Dixit, et omnipotens, sacram de more tremendam
625Cesariem quatiens, totum pavefecit Olimpum.
Ast Superi interea visu nutuque Tonantis,
Non ausi quicquam contra dixisse parentem,
Assensere; gravem divi iam regis et iram
Laudavere simul, sed non Saturnia nata
630Sustulit accenso depromere pectore questum
Immensum: "Sed pauca michi, rex optime," dixit,
"Pauca michi restant mestis vulganda querelis.
Quando fere totis pellor miserabilis aris
Ipsa, tui coniunx - tribuis si coniugis esse
635Nomen inane tue (dolor heu!), preclare, sorori -
Quis livor sevit detrudere regna sub armis,
Que michi rexerunt donis ingentibus aras,
Semper et Eois sparsere liquoribus una?
Ipsa triumphabit contra me Roma dolentem?
640Ipsa triumphabit, cui nostrum numina nusquam
Culta, pater? Mundum pateris calcare ruinis
Ausoniam? Nusquam finem prebebimus armis?
Infelix veteris cognosco temporis atram
Invidiam Teucrumque genus sevosque nepotes,
645Et Venerem nostro semper gaudere dolore.
Quid michi, si ruerint Troiane menia gentis
Funditus et cineres gelidis portentur ab auris
Sanguinis invisi, cum post miseranda malorum
Vulnera tanta tuli? Quid nam melioris Atride
650Fata feram, Superi, ventis agitatus Ulixes
Heu quibus est olim, Furias quas vidit Orestes,
Quo dux Etholus peregrino vixit in orbe,
Cum miser heu debet sibi Pleuria sumere regna,
Culmine quo cecidit, quali Cartago ruina?
655Quid numero, demens, moveo quid verba procellis?
Cur spernata Venus fuit incestata maritum?
Ni mea progenies aderat Vulcanus, ob ingens
Compatienda nefas, cuius tu nobilis auctor!"
Et letam vultu Venerem designat acerbo.
660Numen Idalie iam iam responsa parabat,
Postquam ingens matrona deum ventante dolore
Mutuit insano. Sed rerum maximus heros
Vertice commoto prestare silentia iussit.
Isis, apud Pharios colitur que prima dearum,
665Purpureas turbata genas et pectora paulum
Livida percussu gestans, super agmina divum
Rupit iter tandemque Iovem compellat amaris
Versibus: "Heu tales, tales, mitissime fratrum,
Conquestus merui? Talem me ducis ad usum,
670Inclite regnator? Sunt hec promissa fidesque,
Dulces hi fructus? Et blandum munus amanti
Hoc tribuis? Propter te dulcia stagna parentis
Et loca grata michi nemorosis saltibus apta
Deserui, et, tantas demum perpessa labores,
675Litora fumantis voluisti cernere Nili,
Que colui, que nempe dabas altaria nostrum
Quis quoque surgebant donis cumulata Sabeis.
Nunc quid clade paras Pharium pervertere mundum
Et misere delubra michi? Quo pulsa vagatu
680Hactenus heu misero? Restant michi plura videre
Et cuntos penetrare sinus terreque marisque?
Ibo equidem; nec iussa moror. "Conquestibus Isis
Talibus alloquitur; sed Iupiter optimus illi
Surrisit, dictisque piam solatus amantem
685Forsitan antiquam meminit sub pectore flamam.