Augurelli, Giovanni Aurelio Rimini 1456 - Treviso 1524, chrysopoeia, chrysopoeia chrys. Chrysopoeia ad Leonem X pontificem maximum

Protinus optatos opulenti pulveris ortus
Exequar: hanc etiam solertes sumite partem
Artifices, animoque diu versate volenti.
Maxima iam vobis gravium miracula rerum,
5Ingentisque ausus, artisque ex ordine summae
Ignes, et spatia, et numeros, et pondera dicam.
In magnis labor est, necnon par gloria, siquem
Respiciunt placido praesentes lumine divi,
Insequiturque ardens velut inde accensa voluntas.
10Ne vos difficilis rerum experientia turbet,
Neu me dicendi novitas ingrata retardet.
Tu quoque, siquid adhuc tibi, quae praelusimus, almum
Tentarunt pectus, votis persaepe vocata
Nympha mihi, dudum sacri custodia fontis
15Extremam tantorum operum ne desere curam
Hanc nostram, oramus: nec, si quae maximus olim
Ille tuus cecinit vates ornantia supra
Tellurem complexa foves, contemnere prorsus
Inducas animum, quae nos imitamur, et ipsis
20Illius impressis quae nunc vestigia signis
Ponimus internae scrutati viscera terrae;
Ne velut ex alto penitus despecta refutes.
Quin videas siqua pariles ea figere sorte
Conamur parvo vadentes grandia passu:
25Sic eat aeternum puris tibi leniter undis
Mincius, et tenera praetexat arundine ripas.
Principio spontis propriae, semotus ab omni
Sit cura, et vitam tranquilla per otia ducat
Secretus, latitansque etiam, cui talia curae.
30Illi sit non ampla quidem, sed commoda multis
Tractandis domus, et vulgo quae abiuncta recedat.
Quaque locis habeat secreta cubicula certis,
Quo nullis aditus pateat, ni forsitan ipse
Iusserit huc famulos non nil inferre minister,
35Qui neque quid gestent norint, nec cuius in usum.
Hic brevis aestiva spatiantem porticus aura,
Et modica exceptum brumali tempore servent
Atria, contineantque domi; nec parvulus absit
Hortus, ubi vacuum toto se exerceat anno,
40Et velut huic tantum studiose deditus instet.
Nunc eadem excultae telluri condita mandet,
Semina nunc olerum properanti seligat ungue,
Mox animum, atque oculos pascat florentibus herbis.
Huc etiam interdum dulcis admittat amicos;
45Dissimuletque, domi quid agat, gratoque sodales
Detineat lusu captos, suavique lepore.
Interea non ille tamen cessare calorem
Occultum sinat, aurigerum si forte locarit
Semen, ubi proprios aevi iam compleat orbes,
50Aut si id continuoque igni, multoque labore
Abstrusum in venis auri perquirere tentet;
Atque ideo haud ab re fuerit, quaesisse fidelem
Muneris egregii socium, longique laboris,
Interiore domus se qui tum parte recondat,
55Inque vicem partitus onus curanda ministret.
Est etiam non illa quidem postrema beati
Artificis ratio, qua se commendet, et ipsum
Diis opus aeternis; neque enim sine numine divum
Haec veniunt, neque ad haec ulli adspirare licebit,
60Qui non rite deos studuit sibi adesse precando.
Ipse ego, qui tantum haec tenui nunc carmine tento
Pandere, ter Musis feci pia vota, precesque
Intendi manibus supplex, et pectore puro;
Unde mihi insolitum caelo adspirare favorem,
65Paulatimque novas in carmina surgere vires
Sentio, perque altos collis, atque avia ferri
Per nemora incertus videor: ducor sed aventi
Mente tamen, quo fata ferunt, ut primus amoeno
Ex Helicone sacra referam mihi fronde coronam:
70Primus et Aoniis intexam floribus aram,
Quae mihi cum fuerit teneris erecta sub annis
Et Phoebo, Phoebique choro, Genioque potenti,
Stat maris Adriaci secreto in lictore ducta
Ad culmen, placidis qua fertur Ariminus undis,
75Aut rapitur torrens vastum violentus in aequor,
Inclita dum subter pontis monumenta vetusti
Praeterit, et dulcis undas permiscet amaris.
Propterea incoeptas artis, operumque labores
Prosequar indictos prius, et fumantia circum
80Tecta ferar divum, tenues qui follibus auras
Captant, et liquido distendunt aere caminos:
Et iam Cyclopum fremitus audire videmur
Cominus ingentes, caelumque incudibus actum
Murmurat, et longo Chalybum stridore liquentum
85Insolitisque mihi resonat mugitibus Aetna.
Seu quis sementem faciendi quaeritat auri,
Seu prius argenti recte primordia poscit,
Nosse gradus primum varios ne spreverit ignis.
Sunt plures etenim, per quos procedat, oportet.
90Sed duo praecipue: naturae est aemulus alter
Tranquillae; ast alter violentae convenit arti.
Nititur hic operum immensa vi trudere semen
E solido innexum miris compagibus auro.
Cum prius, ut tibi mox reserabo, solveris aurum,
95Reddiderisque humens, necnon et putre, subactumque,
Ut facile id valido demum patiatur ab igne,
Exhaletque tumens, atque in sublime feratur,
Exemptum fovet ille, nec excedentis adurit
Tum virtute caloris opus, frigere nec ante
100Permittit, quam se mire componat, et ante,
Quam sese propria perfectum sponte reponat.
Hic mihi composita dedatur mente minister.
Magna etenim referam primum, tum plurima fando
Commodus expediam, quae prisca et barbara turba
105Subticuit, quaeque ipsam eriam caelasse volentem
Crediderim, aut verbis nescisse potentius uti.
Haec ideo lingua nunc illustrare Latinorum
Ausus, quinetiam numeros his addere conor:
Grata magis doctas veniant ut missa per aures.
110In primis auri lamnas, ramentave puri
Accipiens, crebris contundes ictibus, atque
Pulveris in morem triti, aut fluvialis arenae,
Diminues, longumque teres, quo denique putri
Humore ex sese interius resoluta liquescant.
115Proderit huc etiam largos infundere rores
Seminis interdum proprii, ne forte alienum,
Ut docui supra, quicquam miscere labores.
Ni quod multa queat connectere, forsitan addas,
Quodve etiam sparsum rebus communiter insit:
120Nam simili gaudere suo simile omne putato,
Atque etiam exterius simili quodcunque iuvari,
Praesertim cum naturam natura requirat,
Atque amplexa parem contraria cuncta recuset.
Sic quoque non digitis, aut plectro pulsa, movetur
125Forte fidis, tanquam fidibus tunc assonet ictis
Ipsa, quibus fuerit concordi consona voce:
In cunctis adeo rerum concordia pollet.
Quare id ne pigeat, quodcumque est, quaerere compar;
Aut ubicunque latet, seu montibus abditur imis,
130Vel maris eruitur scopulis, aut fontibus haeret
In mediis, alto vel se producit Olympo;
Seu quacunque patet, seu parte absconditur omni,
Quicquid id est, totove orbis se corpore miscet,
Cuius praevalida vi tam compacta resolvas.
135Ergo ubi iam humescent, angusti vasis in alto
Fundo compones ipsa haec non ordine nullo;
Namque per aequa tibi maneant dispansa necesse est,
Ut calor ex aequo penetrans per cuncta feratur
Unus, et ex omni compellat parte vaporem.
140Nunc, quibus exceptum rebus componere possis,
Instituam vas illud, ubi perferre calores
Immensos opus est aurum sic rite peractum.
Est genus indomitae mirum telluris, Hiberus
Quam fossor vitreas Italum transmittit ad artes.
145Hac etenim argilla fictis vitrarius ollis
Vitra liquat fervens, eademque liquentia totas
Noctes atque dies longo depurat in igne.
Hanc igitur primum creta compone tenaci,
Qua figulus currente rota surgentia profert
150Vascula, et his pergit gratas inducere formas.
Est etiam Euganeis tellus in collibus atra,
Sulphurei ad fontes Aponi qua semita ducit.
Nec minus effossis puteis quandoque subalba
Eruitur, marmor referens persaepe vetustum.
155Quas ut tu cunctas una coniungere cures,
Est opus, atque adeo manibus miscere subinde,
Unam quo pariter possis inducere massam.
Indi scyphi speciem oblongi simulantia finge
Pocula, queis etiam parva circumdare zona
160Os summum studeas, illis aptentur ut alte
Vitrea vasa super tenues captura vapores.
Nec minor illa quidem fuerit tibi cura camini,
Quo validum accendas ignem, multumque diuque
Accensum summa foveas industrius arte.
165Hunc igitur duplici munitum pariete firma,
Compositoque apte limo duc omnia circum.
Nec mihi displiceat vinclis praecinctus et aere,
Et silice intectus dura, quae tegmine ferri
Fortior, hoc melius tanti vim perferat ignis.
170Hanc quoque continuo multoque foramine comple,
Vascula quo possis illic tam multa locare,
Quam multa est operi satis, et quam multa labori.
His ita compositis, cum primum accenderis ingem,
Aestuat hic clausa rapidus fornace, feritque
175Vas recta inferius, totumque ignescere cogit.
At proprio quondam species madefacta liquore
Aurea, quis credat? Tamen haec videre periti,
Soluitur, et spondae paulatim vasis adhaeret;
Mox petere hinc sensim vitri convexa videtur,
180Duraque quae quondam fuerat, et densa, gravisque,
Mollis hebet, volitatque levis, et rara fatiscit.
Quin niveo candore etiam fucata renidet
Principio; mox caeruleo pallore repente,
Et viola leviter tincto perfunditur omnis,
185Quae prius astrorum caelique imitata colorem
Fulserat, atque auri fulva perstabat in aura.
Non tamen indicium facient haec una, sed ipsum
Illius interea licet observare saporem,
Haeserit os circum cum vix perceptus amaror.
190Indicio est etiam sonus hinc otusus, et aure
Deprehendi haud facilis, necnon odor haud gravis, et si
Sulphuris extemplo paulum spiraverit atri.
Quid? Quod et interdum liquidam se fundere undam
Ipsa videtur item, quae sursum repserit offa;
195Usqueadeo non grande semel mutarier aurum
Visum est, et superas ferri grave pondus in auras.
Hic liquor est, qui si certo sit tempore lectus,
Bina ministeria ex sese praestabit abunde.
Alterum, ut hinc aurum proprii quandoque liquore
200Seminis infundas, ipsum cum solvere primum
Coeperis, et prima simul id contriveris arte.
Alterum erit, quod cum hic docte immiscebitur humor,
Forsitan advectas Indo de littore baccas,
Cum senio obductae non nil pallere videntur,
205Restituet quondam proprio candore nitentis.
Aut ex arte novas etiam, si forte cupido
Id facere incessit umquam tibi, fingere posse
Perspicuo invenies illo puroque liquore.
Quod si quando sequens rerum pulcherrima, quoddam
210Egregium meditari opus, et componere velles,
Pulchrum aeque haud quicquam, nec tam mirabile possis
Deligere, humanam quod tunc imitere per artem.
Has adeo circum ludit natura creandas;
Seu cum se summo pandunt in marmore conchae,
215Ut genitalis eas anni stimulaverit hora,
Inplenturque levi conceptu roris hiantes,
Et gravidae certo mox edunt tempore foetus,
Aetheriusque illis fit candens unio partus.
Sive animadvertas, cur non se roscidus unam
220Induat in speciem simili conceptus ab ortu.
Namque ubi ros purus cupidis influxerit illis,
Conspicitur toto diffusus corpore candor.
Turbidus at foetum prorsum sordescere cogit,
Quem rursus videas caelo pallere minante.
225Quippe illo constant, caelique his maior inest vis,
Quam maris: hinc variant, et pro lurore vicissim
Nubilus est illis color, aut pro luce serenus,
Dum fovet alba senis Tithoni Aurora cubile.
Hinc etenim pasci tunc illas cernimus, et cum
230Se tempestive saturent, grandescere foetus.
Comprimitur vero si fulgurat ipsa repente
Concha pavens, restatque minor ieiuna timendo.
Verum si intinuit, pariter compressa pavensque
Inflatam vento speciem, et sine corpore gignit.
235Atque hi concharum vere perhibentur abortus.
Nam cute multiplici sani constare feruntur,
Et penitus solido compleri corpore partus,
Atque ita, quo callum reputes id corporis esse,
Quod sale permulto soleant purgare periti.
240Id mirum est, caelum tantum gaudere sereno,
Sole rubere illas, candorem et perdere, et ipsum
Custodire ideo mersas pelago altius, atque
Se raddi valeant usquam contingere Phoebi.
Flavescunt tamen, et rugas traxere senectu:
245Nec constat vigor ille, nisi durante iuventa,
Quem petimus: sic his etiam longa efficit aetas.
Haeret et interdum duris vetus unio conchis,
Quam neque ab his valeas nisi forti avellere lima:
Quamquam omnis pariter proprio sin in aequore mollis,
250Exemptus vero durescat protinus idem.
At si forte manum capientis praevidet ipsa
Concha, statim compressa operit seseque suasque
Intus opes, se gnara peti violenter ob illas:
Atque ita praeveniens acie proscindit acuta
255Saepe manum, et poenas decepto sumit ab hoste.
Denique quod solers summi prudentia vatis
Esse apibus circa regem miratur, id ipsum
Observare ferunt conchas, ut grandior aevo
Imperet, atque alias pastum praecallida ducat.
260Quae si forti capi (nam haec urinantibus una
Cura est) contingat, palantes protinus omnes
Includi reliquas facile est tum retibus, atque
Incolumi quo maior erat fiducia rege:
Hoc illis capto subit inconstantia maior,
265Usqueadeo in cunctis ductorem amittere magnum est.
Praecipua his vero dos est: aequissimus orbis,
Candor item aetherius, tum limpidus undique laevor,
Et magno pariter iustum sub corpore pondus.
Sed satis haec, nequa videar contendere summis
270Ipse viris, merito sibi qui peperere virentem
Semper, et in nullo languentem tempore laudem:
Nec mihi certandi veniat tam vana cupido.
Tu modo, cum dabitur, collectum rite liquorem,
Nam non saepe fluit, tantos servabis in usus.
275Namque illo sparsus pallens prius unio candet:
Quin novus efficitur, si post componere cures
Caetera, quae cura nihilo maiore parantur,
Ut referunt, qui haec egere et scripsere docentes.
Possem multa tibi quaerentum inventa referre
280Artificum; qui dum res has scrutantur, et errant
Nunc huc nunc illuc, alienaque saepe sequuti,
Quam peterent, miranda alias, nec cognita pridem
Invenere, quibus fruitur nunc vita repertis.
Ut qui vitra adeo varias imitantia gemmas
285Effecere prius, necnon qui nitra salesque
Iniunxere simul lymphis et alumina primi,
Seiungique aliis aurum docuere metallis;
Vel qui tot nobis etiam ostendere colores,
Purpureum viridemque, aut quo caelestia tecta
290Interpicta micant, et crebris ignibus ardent.
Seu quem floriferi tranquillo tempore veris
Laeta maris summas spargit Galatea per undas:
Quem facere eximia si qua cupis arte colorem
(Namque illum nobis etiam natura ministrat
295Inventum scabris in rupibus), hic tibi nulla
Proveniet de parte magis, quacunque vel arte,
Caerula qui placidi referat Neptunia ponti,
Quam qui praetenuis flavo detergitur auro.
Hunc adeo ex sese profert, et detegit ultro
300Aurea cyaneo conspirans aura colori,
Cum floret mirae in morem rubiginis aurum
Suspensum supra os ollae candentis aceti,
Marmoreoque etiam completae pulvere primum,
Deinde fimo in putri, iugive humore repostae.
305His ergo atque aliis, quos enumerare colores
Longum esset, cuncta in tabulis simulata reponunt
Pictores, quaecunque procul propiusve videri
Contigit, ut prisci mira expressere. Neque ulli
Non eadem mire nunc et pinxere minores:
310Quos meus ingenio cunctos imitatus et arte
Iulius, effingit quicquid natura sub ipsis
Exposuit diversa oculis; seu surgere montes
Aerios, imasque simul subsidere valles,
Collibus atque etiam introrsum protendere hiatus
315Aspicias, vacuisque ipsos se findere rimis:
Seu petere exiguo comprehensos margine cures
Prospectu late campos, et florida rura,
Fluminaque immensas inter currentia terras,
Et maria, atque lacus, viridique in gramine fontis,
320Quo Nymphae, Satyrique, et monticolae Silvani
Conveniunt, caeloque illic et sole fruuntur
Quisque suo, variis intenti lusibus omnes.
Multaque praeterea, quibus artes haud pudet uti
Ceu propriis reliquas, siqua immiscere metallis
325Pergit rite manus: en cum spirantia quondam
Aera Myrhon, vel nunc eadem cum excudere Crispus
Certat fingendi praestans et fundere iuxta,
Multaque construere, et multa admiscere, suumque
Sufficere his ignem doctus. Nec inaniter illum
330Crediderim arcanam meditatum plura per artem,
Qui genus id nuper tormenti ex aere peractum
Horrendum miseris edit mortalibus, altos
Quo murorum apices longe quatit, et grave pondus
Machina terribili iaculatur in aera bombo;
335Quo tellus tremit assultans, atque oppida circum
Icta procul diro strepitu, ceu fulminis, horrent.
Quales attonita stupidi percepimus aure
Littore nunc veneto, Patavi dum magnus ad urbem
Rex sedet, et latos diverso milite campos
340Occupat: at contra venetus se exercitus intra
Continet, et variis arcet terroribus hostem.
Sed quid in haec fando diversi venimus? An quod
Nos et agit, qui nunc vertit ferus omnia Mavors?
Pierides contra contendite: nam neque vobis
345Unquam aberunt, ausint qui talia: sed neque munus
Ingratum est quodcunque paro; namque hoc mihi tantum
Iussistis, quod et ipse lubens praestare laboro,
Aequus in his quamvis labor est, et gloria dispar.
Nunc age continuus calor, et secretior ignis,
350Quo fovet ac reficit sese vis seminis intus,
Edetur, tempusque sacri geniale Hymenaei,
Perpetuisque almi succensa cubilia tedis
Coniugis, et veri Veneris dicentur amores.
Ergo nivem cum tu vitro deraseris auri,
355Hanc hyali parvo rursus in vase repones,
Cuius item modicum ferventi os obstrue vitro.
Tum tibi seu lapide excisum formare caminum,
Sive luto fictum, studeas, cui subdita lampas
Ardeat assiduum producens usque teporem,
360Quem super impositus dense cinis aurea servet
Semina, quae fundo phyalae claudantur in imo;
Et vitreo dum vase diu conclusa coquuntur,
Ostendant prima varios in fronte colores:
Namque ipsum quoniam prae cunctis quaerimus atrum
365Post quater undenos soles cum noctibus actos,
Unde color tota candens educitur arte,
Ex atro ad candentem alios exstare necesse est,
Quos spectes medios inter contraria sensim
Apparere tibi. Namque hoc natura requirit,
370Quo sibi conveniat concors, atque undique tota:
Nec nisi decursis spatiis extrema tenebis.
Omni namque dabunt tibi tot se parte videndos,
Quot trahit adverso solis splendore colores
Iris, ubi terris caelo incurvata recumbit;
375Aut quot saepe levi motu variata videmus
Colla referre avium, quas Iuno iungere curru
Ante alias omnes volucres dignata, superbis
Centum Argi voluit praetexere lumina pennis.
Ast ubi se fusco perfuderit ipsa colore
380Massa, putes proprium te suffecisse teporem,
Quo femella marem suavi complexa foveret
In gremio; ast illi sensim instillaret amorem
Fotus amans, dulcisque simul langueret uterque
Connubio, et ditem proferret denique partum.
385Hinc ea paulatim pullam deponere vestem
Incipit, et sese pallenti obducere palla,
Inque dies minus atque minus pallere, neque ullo
Cessare intera momento temporis unquam
Saepius innumero conspersa colore vicissim,
390Quin albere iterum maturet foedere tanti
Coniugii iuncto, quo iam resoluta latenter
Putruit, et vires quo nunc recreata resumit.
Hic igitur ne qua tepidum summoveris ignem,
Et genitalem intus vim vi subeunte foveto:
395Ales ut assidue tepidis super incubat ovis,
Nascendisque adhibet pullis intenta vigorem.
Quem tu continue morem servare memento,
Hanc ut, dum Phoebi circum se verterit orbis,
Plurimus exacto comprehendat tempore candor.
400Haec tibi tangenda est duranti denique meta,
Hic equus est solvendus, et hic iam terminat aequor,
Quo cursum tenuisse diu laetere laborum
Tantorum, et longum patienter multa tulisset.
Ac iam tempus adest, quo felix praemia sumas
405Debita, quae tanto demum sudore pararis.
Accipies igitur vivi de more subactum
Argenti pondus, triquetroque in vase repones,
Quo calefacta solent immissa metalla liquere.
Cumque tibi in medio vas ipsum aptaveris igni,
410Coeperit et misso sursum fervescere fumo,
Pulveris exiguam perfecti proiice partem
Desuper, et tantis succendas follibus ignem.
Namque id continuo, quod tu mirere, liquescet
Argenti in speciem, quam fusam deinde canali
415Angusto in gracilem videas durescere virgam.
Non tamen hic prorsus sistendum est, eia age longum
Ingresso tibi restat iter, quo pergere cura
Strenuus, et quondam felicem perficere cursum.
Nec mihi det vitio quisquam, si condita claustra
420Naturae reserare nimis, vel inutile forsan
Humano quicquam generi proferre videbor;
Cum, veluti cunctos auro ditescere vellem,
Ipsum qua fieri possit ratione docere
Tentabo, abstrusum quod sic natura sub imis
425Montibus occuluit, quo gens humana per omnis
Id peteret patiens atque exanclata labores,
Quove uno pretiique modum summamque tenerent
Mortales, illoque foret mutatio rerum
Aequior, et varias inter commercia gentis
430Apta magis. Quod si certa produxerit arte
In lucem id quisquam, vulgoque ut pergat in usum,
Fecerit, atque ideo pretiosum ut vile putetur,
Continuo exciderint reliquae tam segniter artes,
Quantum haec extulerit caput indefessa; neque ipse
435Forte pater curis acuet mortalia corda
Amplius, inde gravi passus torpere veterno
Omnia, vel potius sceleratum mox genus omnem
Iusserit humani speciem mutare decoris.
Ipsum autem, ut variis agitaverit ante periclis
440Autorem sceleris tanti, aut detrudet ad orcum
Fulmine, vel celsa religatus in rupe perennes
Aeternum poenas coget dare: nam quid Olympo
Ossa superpositus, necnon et Pelion Ossae
Coeumque Iapetumque magis saevumque Typhoea
445Finxerit horrendi Iovis ira, et fulmine dignos?
Aut magis aethereis subductus sedibus ignis
Caucasea meritum volucrique et rupe Promethea?
Quam, qui hac imprudens aurum invulgaverit arte,
Dignus erit poena simul ut multetur utraque?
450Caverat hac princeps re forsan Claudius una,
Flexibile ut fieret mirando examine vitrum,
Detraheret nequid pretia olim imposta metallis.
Vidit idem inferior longo post tempore Caesar
Ipse etiam fortasse, artis cum perdere tantae
455Artifices voluit, iussitque exurere librum
Multorum aggestum cumulum, dum forte peragrat
Milite composito Aegypti ditissima regna,
Et timet imperio Romano providus arte
Ex illa, et multis opibus tunc inde paratis.
460Quin frustra Phaunus Pico satus, et Iovis almus
Ipse nepos, merita ferretur laude, quod olim
Primus ad Hesperios specubus deprompserit altis
Argenti late venas, primusque per ipsum
Aurum aditos tantos tellure recluserit ima,
465Horum conditio si qua vilesceret arte.
Verum id non agimus, non omnibus omnia namque
Scribimus; hac tota vulgus sed parte perosi
Ludimus, et procul hinc certum est arcere profanum,
Et terrere etiam scriptis, ne attingere sensu
470Speret, quae paucis canimus prudentibus, et quae
Non tamquam artifices, sed ut olim caetera, tamquam
Scrutantes opus id, dicimus, et quae
Vix illis pateant magno percepta labore,
Qui moniti nobis dignique ad tanta vocantur:
475Praesertim cum rite volunt indicta relinqui
Nonnulla, aut dici scelus est ea quippe nefandum
Ni penitus caecis ambagibus involvantur.
Ac nonnulla etiam (quod parce nos tamen ultro
Fecimus) interdum sparguntur falsa, neque illic
480Omnia praecipue credas tibi vera referri,
Ars ubi secretos duci tentatur in usus;
Atque ubi, quo pacto sese experientia promat,
Prodimus addicti perplexae legibus artis.
Quin ubi naturae vires aperimus, et artem
485Illius asseclam decernimus, atque ubi primum
Esse hanc, mox quae ea sit, ostendimus; omnia passim
Vera tibi porro occurrent magis, et magis inde
Omnia percipies, quae sunt ducenda sub usum,
Quam illinc, artis ubi nobis modus ipse doceri
490Est visus, nostroque patens fieri documento.
Nec fuit haec fandi tantum sententia, quantum
Hic mihi nescio quis furor incidit, unde faventi
Numine non trito ductarer calle sub alta
Culmina Pieridum, laetosque invisere colles
495Et fontes haurire sacros, et carpere frondes
Sperarem, doctae iam praemia frontis honesta,
Atque adamata mihi, et multos quaesita per annos.
Haec nam sollicitas inhibent solatia curas;
Hic amor, haec vacuam tenet oblectatio mentem,
500Gratiaque, atque una haec animum complexa voluptas
Explet, et hinc totum percurrunt gaudia pectus,
Gaudia Castalidum dono concessa sororum.
Ergo hinc digrediens edico, ne quis ab igne
Amoveat, quod rexit, opus; ne forte remittat
505Conceptum durante diu virtute calorem.
Sed contra intendat potius, quo perferat ipsum
Tacta manus tamen artificis, nequando moventem
Vim sese excedat calor, at tam iugis et aequus
Perduret, quam laeta illum natura sequatur.
510Ergo, quin pergas, tunc te mora nulla retardet,
Desieris cum iam ulterius proferre nitorem
Sperati et demum iam tum candoris adepti:
Sed tamen ut properes obstet patientia semper
Fida comes, quae te pariter ne longa moretur
515Ipsa dies, faciat. Neque enim tibi tempore parta
Tanta brevi speres; quae si conquirere possis,
Nulla aeque quaerenda alia, aut optanda relinquas.
Hic itaque ulterius postquam processerit ignis,
Non unus color, aut facies spectanda, sed ante,
520Quam tibi purpureus se proferat ipse videndum,
Paulatim croceo perfusus candor amictu,
Et varie immutans, totum durabit in annum,
Cum ruber ostendi mox coeperit, atque sub altam
Perspicuus florere cutim, violaeque rubenti
525Assimilis, iuxtaque nitens Tyrio hyacintho.
Haud tamen hic etiam sistas, sed protinus ultra
Perge, nec a recta, quae te via ducit, aberres.
Tum tibi ne in mentem veniat, nec suadeat ullus,
Ut quicquam immutes ignem, ni forte parumper
530Intendam, quem ferre tamen vel tangere possis,
Cum libet, illaesus: quae sit tibi meta, modusque,
Quo nihil hoc toto servandum tempore credas
Esse magis. Namque hoc naturam imitabere tantum.
Caetera, si pecces aliquid, vel forte relinquas,
535Corrigere, aut rursus componere, nil prohibet, si
Recte animadversa haec pridem, et quaesita fuerunt.
At si desistas, quo vis intermoriatur
Ignea, continuo quae foetum fomite pascit,
Nil agis, et subito, cum primum desinet ignis,
540Cuncta ruent, quae nonnulla reparaveris arte
Amplius, ac frustra tentes fulcire ruinam.
Verum si contra studeas augere calorem
Impatiens, pigeat morae te, protinus illud
Amittes, longo quod dudum tempore quaeras.
545Propterea assistens operi bombycina lychnis
Nunc ipse imponas filo contorta trilici,
Nunc oleo demissa leves, eademque retorto
Profer acu, aut putres contundas forcipe fungos.
Contemplator item, cum se mutaverit aer,
550Sumpserit et vires iam tempestatibus aequas.
Si media, ut par est, torrenti aestate calescet,
Et tuus hic etiam nolens augebitur ignis.
At si frigescit gelidis aquilonibus aer,
Et tuus hic etiam nolens sedabitur ignis.
555Tu vero, si frigus erit, mox addere primis
Fila tribus sapiens accingere, quae tibi speres
Esse satis; sed si aestatis supereminet aestus,
Occuras, demasque celer quae adiunxeris ante,
Aut latera exemplo attenua nimis ampla camini,
560Et graciles illi spondas aptare labora.
Aut contra, tenuis paries ubi forte maligna
Ex sese admittet vel rimis frigora, limo
Tum latera haec eadem crasso duc omnia circum,
Quaque potes iussum conserves arte teporem.
565Nec pudeat cribro cineres agitare, neque ipsos
Ampullam circum tenues aptare tepentem
Interea, quando videas inolescere foetum
Scilicet, et densum magis affectare ruborem:
Tertia quo tandem veniat feliciter aestas,
570Quae tibi praeteritos demat perfecta labores.
Nam simulac plenum color effert purpureus se,
Cunctandum nihil est, quin pulvis vase beatus
Dematur, variosque tibi servetur in usus:
Caetera sive velis auro mutare metalla,
575Seu libet affectis etiam mortalibus esse
Auxilio, et tristes illis depellere morbos.
Haud tamen exacte quisquam sic computet annos,
Ut nil diminuat numero huic, nil insuper addat.
Nam seu materies habilis quandoque reperta
580Acceleret cursus, eadem non apta retardet;
Seu calor intensus paulo minus aut magis aequam
Mensuram exuperet, variet tempusve, locusve:
Hinc tibi, si spectes, ratioque et causa patebit,
In longum tanti spatium quae duxerat ortus,
585Fecerit aut brevius; neque enim quem septimus edit
Mensis, eri fallax hominum partus, nec et hunc, quem
Protulit undecimus, non verum dicere possis,
Quamquam haec in superos soleant et in astra referri.
Sunt qui deinde tamen non parvis ignibus illum
590Noctes atque dies septem in fornace perustum
Detineant, donec magis hic densetur, ut aiunt.
Quod tamen haud omni sapiens ex parte probarit:
Nam facere haud, quicquam simile huic natura videtur;
Coeperit at siquem, servat mox una tenorem
595Semper, et incoepto quae sint diversa refutat.
Haec tibi quo totum peragant, quem circumagis orbem
Rectius, integri, moneo, ne spreveris anni
Observare tuis in rebus tempora passim.
Ac si me quicquam studeas audire, sub ipsum
600Ver adeo incipies, quo totus parturit orbis,
Et quo se cunctis aperit natura creandis,
Cuius ad arcanum componas cuncta tenorem
Me duce; quod monui semper, ne calle relicto
Illius, a recta quoquam discedere tentes.
605Vere igitur tum vitra tibi conflare iubeto,
Vere etiam formare luto atque aptare caminos,
Cum desaevit hiems, ac dum non impedit aestas,
Ut quamvis validos pertractes cominus ignes.
Forsitan hic numeros quaeras, et pondera rerum,
610Quas tibi constituas, opus id quam perficis, ante.
Verum si reputes, tria sunt primordia tantum;
Dehinc duo, dehinc etiam, recte si videris, unum
Tantum erit, et solo triplex constabit in auro.
Quin ipsa haec uno comprehendas pondere cuncta:
615Nam nihilo distant inter se iuncta, suumque
Quodque sibi alterno permutat pondere pondus.
Quae tamen exacte prorsus sic omnia tractes,
Ut neque tam tenui numero subducere curent,
Ac neque tam modica perpendere lance minutim
620Hi, quibus argento mire secernitum aurum,
Instrumenta quibus maneant, quae templa vocantur.
Nam templi faciem praestant circumdata vitro,
Et pedis unius modulo constructa decenti,
Quo nusquam tenui penetret vi spiritus, atque
625Hic erecta bilanx praeceps immotaque perstet.
Atque ideo argenti massae, quae continet aurum
Infusum, drachmama capiunt, quam rursus acuto
Incidunt ferro, mediamque illius in acris
Diffundunt latices partem; mox illa virentis
630Particulas auri linquit resoluta per undas.
Hae propriae nigrae ad fundum gravitate feruntur,
Quas illi excipiunt, et parva lance receptas,
Exiguo quocunque leves sint pondere, pendunt.
Subductisque ipsis, dum quod sub parte repertum est
635Tunc aurum, artificis miro solertia ductu
Computat, in toto reperit quae summa resultet.
At quamquam numeris, opus est, utare minutis
Usqueadeo, vel ponderibus, satis attamen una
Tantum electa tibi fuerit tribus uncia primis
640Ex illis, quam tu, ut docui, sic rite gubernes;
Aut si forte duas sumis, nil amplius addas.
Nam te, quod superest, etiam nonnulla docebo,
Quae tibi cum fuerint alta sub mente reposta,
Noris, cur modica contentus parte labores.
645Hic ego non fictis, quae sunt tractanda, figuris
Eloquar, et longis obducta ambagibus edam,
Quae quondam artifices ipsi caelasse fatentur
Consulto, tanquam veteris mandata Sybillae.
Extremo huic igitur prudens ne cede labori:
650Nam brevis atque artis minimae est, sed divitis usus.
Ergo vel in primis fulvo confunde metallo
Confecti paulum medicaminis, idque beati
Pulveris actutum prae se vim ferre videbis.
Vel gravidum puro semen cum rursus ab auro
655Haud facili et multa extrusum collegeris arte
(Qui modus ex illis, quae pridem exegimus, extat
Expressus satis, et fari non omnia par est),
Huic tu purpurei partem mox pulveris aequam
Immisce, atque illis lentum succende calorem,
660Ac geminos illas etiam simul excoque menses,
Quo seriem spatio cunctam prodire colorum
Pervideas, qualem ternos miratus in annos
Videris, atque brevi sumas, quae maxima longo
Tempore iam tota quaesistis sedulus arte.
665Idque iterum atque iterum facias; quotiesque peractum
Id fuerit, toties vires illius, et ipsum
Pulvureum exauctes cumulum; namque ocyus ipse
Crescit, et hinc aliam sumit, retinetque priorem
Virtutem crescentem etiam. Nec credere vanum est,
670Illam adeo interdum priscis auctoribus auctam,
Ipsius ut tenui proiecta parte parte per undas
Aequoris, argentum si vivum foret aequor,
Omne vel immensum verti mare possit in aurum,
Neptunusque supra divos ditissimus omnes
675Tum fieri, et strato lusum Nereides auro
Ire super, puro siccantes sole capillos
Caerulae, quo non alius color aptius auro
Haeret, et aethereo cui plene convenit aurum.
Haec super aurifera non invidus arte canebam,
680Dum ferus Ausoniae populos agit undique motus,
Atque rapit resides et longa pace quietos
Arma per, innumerasque immani vulnere caedes,
Horrendum in facinus: quo mixtum ignobile vulgus
Principibus, rerum quibus est permissa potestas,
685Praecipitat, stupidisque necem mortalibus atram
Ingerit, atque ipsa graviores morte labores.
Illo Augurellum me tempore tutus habebat
Adriaco baccante sinus per cuncta furore
Barbarico, magnae vel cum primoribus urbis
690Versantem, aut studiis Musarum multa vacantem.
Carmina qui fidibus iampridem aptare canoris,
Tum doctos salibus sermones spargere puris
Tentavi, et demum iam rectos ausus iambos
Edere, nunc lusi somno velut excitus arcto,
695Quae data porta inter geminas, quae somnia servant.
Cornea nec nobis patuit, nec prorsus eburna
Emissus cecini falsis insomnia verbis.