Pusculo, Ubertino Brescia fere 1431 - Brescia? fere 1469, Constantinopoleos libri, Constantinopoleos libri Const. Constantinopoleos libri quatuor (G. Bergantini, 1740)

¹
At non Machmettus iamdudum pectore versans
Bella movere fero, atque urbi inferre ruinam
Threiciae, Danaosque iugo submittere saevo,
Somnum oculis carpit placidum, mentisque quietem.
5Seu nox intra diem terrae dimoverat umbris;
Seu solis radiis mundo micuere minaci,
Insurgunt animo curae; tacitusque volutat
Quidnam principium sibi detur tanta petenti,
Quamque viam teneat. Subitone tentet, et armis
10Aggressus Danaos bello experiatur aperto
Fortunam, aut fictae simulato nomine pacis
Captos fraude petat: manifesto deinde subactos
Incautos premat hos bello; et sic viribus angat.
Talia versanti secum, sententia visa est
15Sana, viros ad se primos arcessere, qui tres
Consiliis regere, et qui magni pondera regni
Ferre solent: dubium firmant qui principis omnem
Conatum; aut dictis tollunt, mulcentque furentem.
Hos, postquam acciti posito torpore sub unum
20Convenere locum, Machmettus fronte furorem
Haudquaquam occultans, tali sermone locutus
Aggreditur, talesque erumpit pectore questus.
"Iam dudum iratus paci, qua tempora nostra
Segnes transigimus; clari nec vivimus armis
25Conqueror, o proceres, quos dudum fortia bello
Gesta patris fecere mei, non ocia magnos
Turpia pacis. Amor belli mea pectora pulsat,
Propter quod regnum hoc patrum virtute tenemus
Nostrorum. Imbellis nemo unquam regna parabit.
30Sed vix parta potest quisquam cum pace quieta
Sceptra tenere diu: contra minitantibus armis
Quid mihi laudis erit, regni successor aviti
Quaesiti virtute patrum si dicar, et haeres?
Si me nullus honor tangat: si laudis amore
35Non movear: si degeneri mihi fata dedisse
Patria sceptra ferant populi? Fera bella fuerunt
Cordi illis: et nos armis quaeramus honorem.
Est urbs, quae nostro staret si subdita iuri
Constantina, ipsos tuti peregimus in hostes.
40Stat capere hanc animis, mea si fortuna iuvabit
Vota. Quidem structo primum hanc urgere putavi
Castello, maris angusti sub littore ad undas
Quas refluo Euripus movet aestu magna sonantes,
Europae, atque Asiae qua scinditur utraque tellus
45Supra urbem; adverso surgens ubi littore celsis
Arx Asiae tellure minis stat. Claudere magni
Classibus Euxini cursum reor omnibus. Et me
Si fors forte fuga subigat decedere terra
Europae, hac facilis mihi transitus, et brevis oris
50Me Phrygiis tutum reddit. Sententia quae sit
His super audierim laetus; quae denique vestris
Spes animis crescat." Senior non multa moratus
Cali prius erat quandam fidissimus atque
Huic sua crediderat Morattus regna; gerebat
55Hoc pacem suadente, hoc instigante movebat
Arma furens: surgit, pacato et pectore fatur.
"Non ego, qui gravibus teneor confectus ab annis
Detractare armis, aut non laudare videbor;
Qui dum perpetuo gaudebam flore iuventae,
60Arma meis semper manibus tractare solebam.
Dum bellumque fuit, commisi praelia saepe,
Conseruique manum, et perstrato victor ab hoste
Insignem obtinui palmam. Sed sanguine vires
Exhausto, postquam succedens tarda senectas
65Corporis extinxit, crevit prudentia menti,
Et quae non poteram iuvenilia stringere tela,
Aut hastam vibrare gravem, quin arma moveri,
Conveniatque, modum pugnae, tempusque docebam.
Conciliisque meis gessit, Machmette, secunda
70Bella tuus pater: ille idem me hortante rogatus
Hostibus indulgens pacis pia dona negabat
Numquam. Bella hosti sunt et ratione movenda;
Sunt arcenda simul. Danaos offenderet illa
Si tantum arx, struere angusti iuxta aequoris aestum
75Quam dicis, fundata diu castella videres
Educi in coelum dextris erecta tuorum,
Qui potuere patrum, nostris nec tardius annis
Mansissent infecta: lacessere protinus in se
Armatum infesto metuebant marte coactum
80Mundum, si Ponti tentassent claudere muro
Classibus ingressum. Hoc nempe est indicere toti
Bellum, si antiquum cursum maris obstruis, orbi.
< >
+ Italos animis, armisque potentes
85Non ausi irritare unquam patruusque, parensque.
Hactenus in Danaos bellum fuit: omnia Teucris
Victa patent graiorum arma: instigare quid ultra
Quaerimus arma procul, nobis valitura periclum
Exitii portare, et Teucrum perdere nomen,
90Et patrias leges? Sed quid quod foedera graiis
Sunt pacis iurata? Deus videt omnia iustis
Luminibus. Duram provoces ne solus ad iram
Christicolas reges, pacem laudoque, proboque."
Haec ubi dicta dedit senior; se sustulit iras
95Machmetti accumulans Zaganus, qui patribus ortus
Illyriis Christi cultoribus, et puer olim
Moratto turpi ganymedes iunctus amore,
Insectator erat Christi tunc nominis atrox,
Christicolasque omnes contra crudelia habebat
100Odia; Machmetti et stimulabat in effera semper
Gesta animos, illi nata pro pellice charus.
Tunc quoque turbato praefatur talia vultu,
Incenditque animum. "Sortem dant tempora iniquam
Nobis nostra datur si non flagitantibus arma
105Corripere, infensos bellumque immittere in hostes.
Si quibus ante tui patres, Machmette, triumphos
Victores duxere olim, neglecta iacere
Cogimus arma, iuvant molles nimis ocia parto
Si vesci, ut fuci compellimur. Aequa feremus
110Scilicet indecores, nullaque cupidine laudis
Praemia commoti, dura et certamina passis
Pro regno aequari poscemus, corpora dum nos
Atque animos lentum in tempus fundemus inertes?
Cali, nempe tuae iuvenili in corpore vires
115Dum viguere, tibi quaesita est gloria bello,
Qua senior fulges, qua multus es notus in orbe:
Et tamen imbelles optemus ut ocia suades.
Dum nos lenta quies molliverit agmina, dum nos
Improvida excipiant hostilia, dumque trahamur
120In martem, immemores pugnae expectabimus hostes?
Nosque pace frui, molli et gaudere quiete
Aspicient, ne nos offendant, tela retundent
Hi nimirum, placidique sinent regnare per urbes
Quas bello ammisere, suos interque penates
125Victores Teucros? Acrior nos marte reposci
Plus livor urgebit, securi carpere somnos,
Praeclaros et fructus, laetum si ducere tempus
Cernemur. Clarum belli virtute per orbem,
Qui populos ditione premit, qui sternit in armis
130Reges, hunc memorant homines: his laurea crines
Circundat; veteres dare decrevere triumphos,
Non queis grata quies, sed queis pro laude pacisci
Est animus vitam. Quibus artibus ampla parantur
Regna, illis eadem servantur. Bella dederunt
135Quae regnas, Machmette, patrum: tibi bella gerenti
Permaneant invicta, atque haec, maioraque regna
Crescant marte. Sonent saeva undique, dentque timorem
Hostibus arma tuis, nec des te offendere tempus
Infestus: timeant sed te magis arma tenentem
140Primum. Castello Euxini qui claudere structo
Velle viam, graiaeque paras damnarier urbi;
Id celerare hostor. Navos Deus adiuvat; idem
Aversus refugit segnes. Nos lege teneri
Haud reor hostili. Dolus est sed in hoste probandus."
145Talibus incensus dictis Machmettus habenas
Proiicit, indomitumque furit, virusque retorquet
Arma fremens: agitant imo sub pectore flammae
Non aliter, quam cum stipulae pastore relictus
Improvido fomes, fumat, primumque per herbas
150Exercet lentas vires: ubi flaverit Eurus,
Mox sese in stipulas diffundit, et increpit alte
Ignis: iam latos flammis depascitur agros.
Tum vero interea mundi in diversa iubentur,
Explorent qui cuncta viri, penetrare, ferantque
155Christicolae reges quid agant; si pace fruantur
Inter se unanimes; vel certent, bellaque ducant
Discordes. Latii in primis an bella minentur,
Pannoniique sibi: haec trepidabat regna tyrannus.
Protinus in terras Asiae, et quas Graecia Mutrit
160Vulgari mandat, primo se vere propinquo
Expediant populi in Campum, ac signa sequantur
Quique sui ducis; et naves, quae littore sicco
Subductae steterant, aptari edicit, et armis
Muniri, ut cum se primum vestiverit aestas
165Flore novo, et placidus regnaverit aequore ventus
In mare praecipites iactentur protinus omnes.
Instant, et dictis parent, ac iussa facessunt,
Queis cura haec mandata fuit. Pars cogere bello,
Atque armare manus; pars classem aptare magistros
170Colligit, atque operi studium pars laeta futuro
Impendit: magnis resonat clamoribus aether
Bella exoptantum; quos vel discordia lucro
Exultare facit. Solus dum talia cernit
Confieri, Danaumque videt iam proxima rebus
175Fata dolet; curis tacitus torquetur acerbis
Cali, qui dudum ducis absterrere furorem
Haud valuit ratione ulla; sed cesserat irae
Machmetti victus. Valeat qua extinguere tantos
In iuvene accensos ignes, qua avertere Teucris
180Cogitat insanos motus, clademque futuram,
Quam timet. Hoc demum placuit, dum plurima voluit,
Consilium: graio regi perferre tabellas
Dat famulo, Teucro praestet sententia quaenam
Machmetto inscribens: castellum condere contra
185Magnam urbem ut statuit; mittat qui foedera frangi
Testentur, suadet; fidei violataque iura
Machmetto increpitent. Venetum et quo nomine in urbe
Baiulus exercet Venetis ius mercibus, illum
Si valet a tali deflectere turbine mentis
190Mittere legatos hortatur; moenia nec non
Qui gemina colunt cives, urbemque novellam
E regione urbis positam sub littore portus;
Quam graii Galatam lactis de nomine dicunt.
Ut dum se primo conatu tanta movere
195Tentamenta virum, totque excitare tumultus
Accipiet, mentem furibundam comprimat, et se
In meliora ferat. Rex lectis ordine rebus
Ad Teucrum propere iubet ire, ac ferre querelas
Delectos proceres, testari et foedera rupta.
200Nec minus et Venetos rogat allegare timorem
Qui Teucro incutiant, studeantque his vertere curis.
Hos omnes praestans Machmettus, certa secansque
Repulit, atque illi frustra rediere precati.
Tum timor audita Machmetti mente fatigat
205Constantini urbem: regem, plebem, senatumque
Invadit stupor horrendus; casusque maligni
Corda repercutiunt. Teucrum, quo tendat in agrum
Bosphoreum, moliri arcem, propiusque colonos
Urbi hostes habitare tenent, prohibere nec armis
210Audent; nec patriae curant defendere iura;
Credere sed pacem simulant; infractaque pacis
Iuramenta volunt, atque inviolata manere,
Machmettoque duci, atque sibi; quin semper amicos
Ostentant vultus. Iam frigora saeva cadebant,
215Brumaque transierat Borea conferta nivali,
Verque novum frondebat agris. Non plura moratus
Machmettus iussos iamdudum accingier armis
Convenire monet populos ad moenia magna
Adria; compositas et se transferre carinas
220Hellespontiaco de littore, Bosphorus arcto
Aequore disiungit terras ubi. Castra moveri
Ut vidit tempus, collectis viribus, omnem
Militis Euxino ducit vim proxima ponto
Hostia. Castra locans terras complectitur ambas
225Europae atque Asiae in collesque extenditur altos.
Intereaque secans crepitantes aequoris undas,
Classis adest, remis, ventisque adiuta secundis
Callipolis linquens portum (pro fata) Phrygumque
Cum clamore virum Danaam pertefluit urbem,
230Murorum extremas remis stringentibus oras.
Machmettus totus vires terraeque, marisque
Convenisse videns, castellum signat aratro
Condendum: turres, portas describit, et alta
Fundamenta locat: primos instare labori
235Praeficit, atque viris opera in diversa vocatis
Primus adest, instans hi moenia tollere in auras,
Turribus hi spatium surgentibus, aptaque bello
Munimenta parent, atque hi vectare carinis
Saxa petita procul; silvas consternere magnas,
240Materiam tectis, properant. Tota aequora fervent
Navigiis, terraeque sonant clamoribus ambae
Urgentumque viros operi, et facienda iubentum.
At Danai ex urbe, et genuenses omnia vectant
Ex Galata Phrygibus, victum caecique ministrant
245Hostibus, atque palam, castris ne copia desit.
Tantus nummorum mentes intraverat ardor.
Certatim ratibus plenis frumenta vehebant,
Et varias terrae fruges: quin putida dona
Ordea multa capit laetus Machmettus utroque
250A populo, et vestes pretiosas. Inque favorem
Promere Machmetti memores quin cuncta Pelasgos,
Et Galatam, primosque sibi plus hoste ruinam
Accire obsessi victum obsessoribus ultro
Sufficiunt, viresque fovent, atque omnium egenos
255Sustentant. Surgunt turres, et moenia multis
Educta in Coelum dextris. Machmettus et ardens
Insidias damnatis tendens, ut lumina pascat
Velle urbis muros graia se vixere dixit.
Et dictis mora nulla fuit: comitatus ad urbem
260Paucis fertur equo, nullis circundatus armis,
Tantum animi fidens, muros miratur ad astra
Stantes, et duplices geminatis turribus aptos,
Miratur fossas latas, atque ardua terrae
Invia; sicque viam secum, tempusque, modumque
265Secretus cogitat. Queis pugna aggressus aperta
Tormentis muros frangat: quo milite fossas
Impleat, aut altos terrae complanet acervos
Aggeribus fractis. O mens insana Pelasgum
Semper, et in vetitum nitens! Oblataque numquam
270Tempora complectens, quae vos tam frigida clausos
Segnities tenuit cives? Vidistis inermen
Stipatum nudis latronibus omnia vultu
Moenia iam vobis exitium explorare minanti
Machmettum; vestrisque datur, ni laeva fuisset
275Mens, manibus. Vobis tunc ultimus ille malorum
Esse dies potuit. Fraudosus fraude petatur,
Et cadat insidiis, petitur cui gloria fraude.
Hei mihi quid cives aliquot, dum talia cernit,
Dum fixusque haeret visu, haud prodiere tyranno
280More salutantum, non quem excoepere coruscis
Hunc gladiis; portis aut erupere citato
Agmine. Nulla fugae via tunc concessa dabatur
Machmetto. Magnum congressi comminus hostem
Stravissent patriam tunc dira clade levare
285Sic poterant: fatum sed graiis lumina clausit.
Machmettus cunctis exactis castra petivit.
Ecce autem Italia redeunt, atque omnia portant
Exploratores turbari marte, feruntque
Discordi inter se reges decernere ferro;
290Christicolasque alios placida gaudere quiete.
Machmettus muros castelli ut struxerat, arva
Urbis qui vastent equites iubet ire, ducique
Mandat agris praedam ducat, miserosque trucidet
Agricolas, quoscumque vagos offenderet. Atri
295Principium belli hoc statuit, Martisque cruenti
Primitias laeti parent, vicosque propinquos
Et cursu penetrant celeri, atque improvida miscent
Arma. Caede nova sternuntur corpora passim
Multa virum campis: abigunt praedamque per agros
300Correptam. Subito magnam delatus ad urbem
Nuntius ingenti complet, pavidoque tumultu,
Incautosque rapi Danai in discrimina martis
Fraudibus illectos hostis doluere. Futuri
Se belli motus tantos tolerare sub armis
305Desperant. Solos, inopesque ad bella relinqui.
Expectant frustra, et magno contendere marte
Machmettum contra. Casu rex pressus iniquo
Constantinus agit secum, dubiosque volutat
Bellorum eventus, primisque in tecta vocatis
310Civibus, en lacrymis oculos suffusus obortis,
Et grave suspirans moesto sic pectore fatur.
"Hactenus, o cives, pellacis verba tyranni
Machmetti vana spe pacis nostra replerunt
Pectora. Credidimus nimis illi, et turpe relictis
315Contemptisque italis, ipsius foedera dum nos
Firma rati, sanis monitis obstruximus aures
Pontificis Summi, caneret cum talia nobis
Ventura, ad se se dum nos quoque saepe vocaret.
Hoc utinam primo placuisset. Sorte maligna
320Urgemur spretos ad opem renovare Latinos.
Fert animus nobis; fas est et ab hoste iuvari
Contra hostem infidum: geminos placet ire per orbem.
Alter Italiam tendat, regesque fatiget
Italiae fessis nostris succurrere rebus.
325Pontificem et Romanum adeat, primumque periclum
Edoceatque, animus qui sit, si nostra capessat
Pergama, continuo pinguem irrumpere in armis
Machmetto Italiam: solum hoc sibi deesse putare.
Pannoniumque alter dominum petat; isque Iohannem
330Ductorem belli regis, fulmenque superbos
Terribile in Teucros roget, ut non ferte moretur
Auxilium nobis perituris clade cruenta;
Ni nos tela iuvant donorum." Talia fatus
Ex numero geminos legatos eligit omni.
335Alter in Italiam contendit, et alter in Arcton
Ad panonum terras. Vires Machmettus aperto
Exercet bello interea, crebroque lacessit
Aggressu Danaos ad praelia. Turris in alto
E regione urbis Phrygiae contermina terrae
340Aequore, bosphorei cursus cupiebat honorem
Machmettus. Primam hanc incoepti martis in omen
Tormentis biduo captam ruit, aequat et undis;
Saxaque tormento murali concita magna
Ex Asia Europae torquentur; et aequora supra
345Aera per magnum nigro volitantia fumo
Consternuntque domos, interdum et templa Sophiae
Stringuntur. Longa Danai tabefacta quiete
Terga aptant ratium; et multos neglecta per annos
Educunt subito laeti, navalibus usum
350Expertura iterum pelagi, portuque locantur,
Et bello armantur. Licta tellure iacebant
Forte novae binae pupes, et littore inertes.
Protinus has certant Danai deducere in aequor,
Armatusque operi se quisque accingitur. Ecce
355Improvisi adsunt hostes, et litora longe
Complentur Galatam iuxta, crebrisque triremes
Tormentis foedare instant, et pellere graios,
In freta ne naves deducant. Saxaque longe
Missa sonant igni: requie non ulla: virique
360Pulsa fremunt sonitu faxorum litora circum.
Parte alia Danai contra, mixtique Latini
Instant, atque petunt tormentis barbara crebris
Agmina. Connectuntque trabes, ratibusque coaptant
In seriem, opponuntque cados, complentque cadentum
365Qui vim sustineant saxorum, illaesaque servent
Terga ratis. Teretes lignorum ex ordine lapsus
Subiiciunt, nexique trahunt hic funibus, et vi
Connixi impellunt aeque. Clamoribus alta
Sidera pulsantur laetis. Ast denique puppes
370In mare depulsae, falsas fugere per undas,
Accepitque sinu placido Neptunus, et armant
Actutum velis, remisque, et remige duro,
Et sociis. Saepe egressae nova praelia tentant
Cum Teucris, repetuntque iterum tutissima portus.
375Machmettus quoniam vires nondum orbe coegit
Oppugnare urbem obsessam claudere longo
Marte parat, victum prohibet, subigitque subire
Sub sua iura omnes Danaos, qui proxima circum
Rura colunt. Castella capit, totumque subactum
380Urbis agrum. Subeunt cuncti invidiosa laturi
Sponte iuga imbelles. Duo tantum fortia forti
Praesidio munita manent castella; minasque
Machmetti intrepida accipiunt, martisque pericla
Expectant, mortemque pati pro laude parantur.
385Ponti opidum tuto laetata Mesimbria portu,
Et spartana ample Propontidis alita fluctu
Moenia protendens invicta Silybria muro.
Fata ambo expectant urbis, finemque morantur
Bellorum. Teucer pugna ne robur inani
390Incassum frangat, tentans castella per arma
Expugnare, animos et ne spe exhauriat, omen
Hoc fore venturi infelicis triste tumultus
Sperans, in solam cunctas contendere vires
Constantini urbem se comparat. Illius ergo
395In Martem accinctus, bellum hoc suscepit iniquum.
Protinus ut coeli castellum tendere ad auras
Eductum vidit, posito custode moveri
Castra iubet; celsosque petit rapto agmine muros
Hostiles; campum et tendit super aequora latum.
400At cives trepidi interea, mixtique Latini,
Qui tunc Threicia forte in tellure sedentes
Mercibus instabant, raptis ad moenia currunt
Armis ferre manum prompti, et concurrere Teucris.
Pectora permulcet regis numerosa iuventus
405Pulchra armis: muros capiunt, et moenia complent,
Stare loco iussi, longe et pellere Teucros,
Ad muros ne forte ferant se cominus altos
Teucri, aditum et quaerant omni cum robore in urbem.
Tum dux Machmettus cupidi qui maenia servant
410Ad pugnam si forte velint descendere, mittit
Turmam equitum ad muros, celerem peditumque cohortem.
Infestent agrum, et quatiant pomoeria late,
Missilibusque petant stantes pro moenibus. Illi
Iussa ducis peragunt celeres, murisque propinquant,
415Et martem irritant, magno et clamore lacessunt
Praelia, quae increpitant. Clausis qui moenia portis
Servant, haud ausi campum descendere in aequum.
At rex insidias metuens, exire volentes,
Et conferre manum vetuit, graiosque, Latinos
420Continuit, dictisque ardentes lenit amicis.
Et procul e muris iubet hos missilibus hostem
Deturbare. Diu non passi cernere campo
Currentem lato Teucrum, atque impune tenere
Equora: ne quicquam se se quam in bella vocari.
425Sed geminas pandunt portas, atque agmine facto
Erumpunt itali, et Danai, Teucrosque superbos
Improvisi urgent, et fortia praelia miscent.
Hostes continuo in unum densantur, et ictus
Excipiunt scutis brevibus; certantque ruentem
430Submovere hostem telis. At cominus instant
Christicolae, gladiis acres, hastisque, furuntque
Viribus: attollunt animos, et pugna cruore
Surgit acris multo; Teucri valuere nec ultra
Sustentare italos, magnis sed viribus acti
435Cedunt, nec possunt vultus tolerare minaces
Instantum. Fugiunt clipeis in terga relatis,
Tutaque castra petunt cursu, trepidique per aequor,
Pallantesque cadunt: propius iam instante periclo
Erumpunt subito Teucrum sotia agmina castris,
440Auxilio sociis fugientibus, acta fragore
Horrisono occurrunt. Illos instantibus orant
Hostibus ora dare, et marti se offerre cruento.
Sic simul infesti geminatis viribus hostes,
Contra tela ruunt Danaum, Latiumque: morantur
445Nostri animos, referuntque pedem. Sed nec dare terga
Hostibus est illis tutum; sed protinus omnes
Densantur, campoque angustam sponte relicto
Corripuere viam. Lateri ne hostilia circum
Agmina fundantur, premat et ne copia pugnae,
450Undique disperso. Paulatim moenia gressu
Cedentes retro repetunt. Bellantur et una
Interdum, et pugnam instaurant, vertuntque fugaces
Obnixi Teucras; tandem se moenibus urbis,
Desuper adiuti, ut muros subiere, recondunt.
455Tun Teucri redeunt turbati, e turribus altis
Amissis in castra viris, et robore multo.
Dux Phrygius micuit postquam lux postera terris
Reddita, signa cani iubet, ipsa et castra moveri
Dimittitque viros, sua seque ad tecta referre
460Imperat. Arma tamen meditatur. Vere propinquo
Expugnare urbem varias excogitat artes.
Legati interea veniunt a rege per aequor
Pannonio ad Danaos missi, fortique Iohanne,
Auxiliumque urbi spondent, iamque affore in armis
465Pannonios, Pannonumque duces, modo pontica classem
Pannoniam acceptet proprio Mesembria portu.
Scilicet ut Phrygibus fieret terraque, marique
Impetus, et campos vastent simul, et freta pulsent.
Hoc rex ipse negat, negat hoc totusque senatus
470Graiorum. Sua se dicunt castella tueri
Velle opibus propriis, nec egere haec tempora tali
Auxilio. Si fata velint, cupiantque ruinam
Constantinae urbis, maneat restetve superstes
Haud curare orbis, vel eundem sentiat ictum.
475Sic rebus redeunt legati regis in orbem
Arctoum infectis. Cupis, o gens Graeca iuvari;
Sed praestas, dextramque negas tibi ferre volenti
Auxilium. Debere tibi toto orbe salutem
Adventare putas ingrata, sed omnibus audes
480Adversata viam auxilii, tempusque negare.
Nec minus ingratum exhibuit Nicolae benigno
Dive parens populus graius tibi perfidus. Olim
Qui te per medium templi incusaverat ore
Haeretici, facilesque libens porrexerat aures,
485Infigi haereseos crimen tibi. Cogitur a te
Implorare fidem supplex. Tu suscipis illos
Offensus quamquam tutandos. Tendere ad urbem
Legatus propere rursus tu, Isidore, iuberis,
Rursus si qua via est, Danaos quae ducat in unum
490Cum pastore pio, et reddat quae legibus aequis.
Nec mora, lecta ratis novo deducitur atras
Quae tempestates temnat, coelique, marique;
Armaturque viris, cereali et fruge: futuri
Argumenta pater iubet haec Nicolaus habenda
495Auxilii, mandata volent si audire Pelasgi.
Legatus tandem mutato sidere laetus
Threyciam variis vix tempestatibus urbem
Actus adit, portusque capit spirante secundo
Austro bosphoreos: tandem et subit hostia tuta.
500Iam roseis aurora diem detexerat alis,
Legatus puppim egreditur. Cui regia turba
Ad portam primi occurrunt, fidique Latini;
Sublatumque in equo ad regem comitantur. At eius
Audiit adventum rex postquam, deserit alta
505Atria: descendit magnam Omnipotentis in aedem.
Templum erat antiquum, media constructus in urbe,
Relligione ingens, regum monimenta priorum
Excelsum servans, variisque insigne columnis
Convexum coeli forma testudine fulget
510Auratis desuper, pictisque colore lapillis
Coelesti. Ingentes subeunt immane columnae
Rubrae, opus extructum, viridesque, et candida signant
Marmora; porphyreae tabulae, fulvaeque relucent
Parietibus latis. Distincta coloribus arte
515Strata oculos stringunt pavimenta intrantibus. Aere
Tres valvae insignes bullis, pulchro aurichalco
Ingentes, duplices latae sonuere volutae
Cardinibus. Latum ante ipsam porrigitur aedem
Vestibulum, foribus totidem, et simili ornamento
520Insigne. Hic solio se rex componitur alto
Ad portam templi mediam, stratoque resedit.
Quem circum Graii proceres funduntur ad illum,
Ut venit, dextras iungunt, mutuisque salutant
Vocibus; a summo Nicolao principe dicta
525Pace: salutato et legatus rege recumbit
Sede humili, parva, fueratque forte parata.
Atque hinc est tali ad regem sermone locutus.
"Si mihi nil melius de te fortuna dedisset
Sperandum, infelix patria, et lacrimabile fatum,
530Impendensque urbi nostrae lethale periclum,
Rex pie graiorum, vasti discrimina numquam
Intrassem ponti, nec tantos ferre labores
Auderem senior. Non nunc tua limina adirem.
Sed me communis patriae fors aspera movit
535Rursus adire lares patrios, tentareque vestra
Consilia an valeam in melius revocare. Salutis
Si vos poeniteat vestrae sprevisse datorem
Pontificem summum Nicolaum ad fida vocantem
Foedera vos, et opem vobis praestare paratum,
540Nec solum tutos vos reddere, pellere vestris
Finibus infestos Teucros, vestroque volentem
Amisso imperio vos hoste reponere pulso.
Hic urbi ut casum tristem impendere tuorum
Voce oratorum accepit + martis et iram
545Indomiti excidium genti Nicolaus achivae
Intentare; genae lacrimis maduere, locutus
Estque ita, namque aderat mecum: sic iusta reposcunt
Numina magna Dei. Poenas dabit impia, mendax
Graecia, quae nostrum totiens iurata asciscere iura,
550Nunc spretis monitis nostris, sibi foedera iungat
Cum Phrygibus: fidum nostra et mandata sequentem
Haereticum esse gregem solio clametur ab alto.
Appelletque canem, cui lata potentia coeli
Pontificem, cura atque omnis cui tradita mundi est.
555Nunc utinam velit ipse parens, Superumque creator
Spirituum errantem gentem associare Pelasgum
Nobiscum; tandemque gregi coniungere nostro,
Auxilioque levare viros non numinis ira
Impediar. Vereor precibus nos fallere rursus
560Confictis studeant; veteri et ne fraude petamur.
Sed tamen experiar, ne nobis imputet unquam,
Si pereant, nostri causa periisse Pelasgos,
Quisquam. Vade iterum ausu, pelagoque remenso
Graiorum regi nostri haec mandata fidelis
565Nuntius, atque urbi portes mihi dixit achivae.
Si placet at nostras se se componere leges,
Pontifici et meritum summo si reddere honorem,
Et votis, precibusque volent celebrare faventes
In commune dies festos, solemnia sacra
570Nobiscum; si firma volent decreta piorum
Sancta patrum, Eugenio quae sunt promissa, fidemque,
Quam scripsere albis cupient servare libellis;
Nec me pastorem contemnant, barbara contra
Arma, quibus clausi excidium expectare queruntur,
575Auxilia excipient. Aderunt terraque, marique
Armatae classes, magnusque exercitus armis.
Sin vero adversans illis sententia nostrae
Fixa manet, fugiuntque pii pastoris haberi
Pars gregis; et monitos renuunt si carpere sanos:
580Clade luent soli poenas. Deus ipse benignus,
Iratusque suas, hominum et simul obstruet aures,
Cum frustra auxilium implorent, nemoque iuvabit.
Haec mandata dedit, nunc te, pater optime, rexque,
Et patriae, regnoque tuo, decorique tuorum
585Consulere; et totiens Nicolaum Papam honestum,
Constantine, tuum est numen placare, reumque
Ob culpam tantam te hoc facto exposcere pacem."
Talia dicta dabat legatus. Corde premebat
Rex curas, fixosque oculos tellure tenebat.
590Tunc sic pauca refert: "Mihi non est copia soli
Pontifici adiungi summo, nec cogere dignum
Est populum: placido fiant haec corde necesse est.
Sed tu si qua potes primum scrutare per artes
Tentamenta animos monachum, primosque sacrati
595Ordinis explora; placeat si foedere tali,
Hacque via ulcisci Teucros; et morte levari;
Et conare tamen populum allectare periclo
Attonitum. Interea cunctum explorare senatum
Quid sit opus facto, hunc et maturare iubebo."
600Annuit is dictis Isidorus. Turba Latinum,
Et Danaum antiquae deducit maxima sedi
Quae fuerat prima dum dixit in urbe.
Rex postquam delata fuit sententia summi
Certa ducis, causasque videt contexere inanes,
605Nec quicquam prodesse ultra, certumque manere
Excidium proprium, caveat nisi; rursus in aulam
Concilium vocat, et casum proponit acerbum
Ingruere, auxiliique expandit dona futuri
Ingentis certi, Nicolai nomina tantum
610Si in sacris memorare velint, legesque tenere
Pontificis, veterumque patrum decreta probare.
Nulli de tanto numero placet improba poni
Consilia; auxiliumque negant tanti fore, qui se
Legibus addicant Romanis. Turpe Latinis
615Invisis (ut opem capiant) se foedere tali
Adiungi socios, dicunt, moresque vetustos
Testantur. Primus Lucas dira odia cordi
Condita depromens obstat. Se adiungit eidem
Cantacusinus. Eat secretus nuntius ambo
620Unanimes tractant Machmetto, pacis habendae
Si qua via est potius referat, quam ad foedera cogi
Cum Latio, pugnare sibi sententia si stet.
Sin vero indomitos animos, et corda remittat
Aspera; si fractam velit instaurare Pelasgis
625Rursus amicitiam, tunc et opes, et foedera magni
Pontificis temnent, et arma Latina. Quis autem
Novit, an his coeptis faveat fortuna secunda?
Rex probat hoc gaudens, omnis collectus in unum
Concilium et numerus patrum. Mercator in hostis
630Basilicus campo graius vivebat, amore
Quaestus, Machmetto notissimus. Huic datur ultro
Pacis onus. Scripto secretus nuntius affert
Quae facienda velint. Isidorus nescius ipsi
Verba dari; monachos primos, altaeque Sophiae
635Presbyteros, templique duces, quo plurima in urbe
Pulchra celebrantur, nunc hos, nunc instruit illos;
Hortatur, suadet, capiti se adiungere summo
Christicolum: soli pereant ne sponte relicti.
Praeterea et cives primos, ambitque coactos
640In simul affatur. Semotum singula quemquam
Admonet interdum. Frustra tolerare labores
Nocte dieque valet. Graiorum nescius artis
Perfidiae ac magnae, graius licet, arte Pelasga
Tractatur. Iam mensis abit namque unus, et alter:
645Tantum verba habet, ac nullum deflectere civem,
Aut monachum potuit, nec regis flectere mentem.
Verum ubi Machmetto placitum, fixumque sedere
Bellari accipiunt; et spes iam nulla daretur
Altera, concordes multi coniungier ultro
650Pontifici affirmant. Geminum se dividit omnis
Infelix populus. Laudant hi nomina summi
Pontificis celebrare suis solemnia sacris,
Christicolasque pios omnes fas esse Latinos
Credere. Pars contra numerosior abnegat, et fas
655Haud putat his iungi Romanis legibus esse;
Ausi etiam haereticum Nicolaum dicere Papam,
Quique illi auscultat. Talis discordia miscet
Totam urbem. Primus collectis omnibus his, qui
Pacem optant, primamque volunt spectare pericli
660Exsortem tanti, placida et gaudere quiete,
Pontifici multis rex cum primatibus una
Iunguntur. Charus musis, et Palladis arte
Insignis, plures docuit, dictisque retorsit,
Esse pios Papaeque fidem servare, Deoque
665Argyropolus ea tunc tempestate Iohannes.
Hunc sequitur tanto dignus doctore Michael
Byzantinus: erat cognomen Apostolus illi.
Multi etiam de plebe viri protinus ob spem
Auxilii asciscunt. Sacrato ex ordine patres
670Tercenti in templo ritu solemnia sacra
Vestibus ornati sacris coluere Sophiae.
Inter quos, Tornobe, tuus clarissime praesul
Maesia procedit longo velatus amictu
Iam senior, quem magna cohors comitatur euntem
675In numerum, paribus tunicis vestita. Tuusque
Pastor, in absconsum Propontidis Asia litus
Seducta, inque sinum servas quae maxima regis
Terra tui nomen, qui te, Nicomedia, struxit,
Incedit: post hunc multi longo ordine patres.
680Sacceliumque sibi quamvis nunc parva potestas
Praesule digna tamen tanto non debile nomen
Vendicat; ornatu praecedens praesul ad aras
Haud minor incedit. Sequitur, quem passibus aequis
Antistes Derchia tuus, quem candida vestis
685Ex humeris velat crurum, demissa per ima.
Succedit leges qui sacras, iuraque servat
Nomophylax, Sotiusque pii servator honesti
Additur. His apicem sacrum crux splendida signat
Praesbyterum senior primus; laudabilis ipse
690Antiquitatis honos tanto non defuit addi
Concilio. Magnae sequitur post clericus omnis
Primam qui servat sedem, praestatque Sophiae
Dux studii egregius templi cognomine dicti
Iohannis merito sanctique incedit. At illum
695Multa virum comitata canit pia carmina turba.
Pantocratorque pio pastorem munere fungi
Gaudet. At hic plures propria in vestigia vidit
Iisse sui monachos. Periblepti templa gubernans
Dux monachum egregiis multis comitatus, et ipse
700Affuit huic numero. Nec tu qui sacra Iohannis
Praecursoris habens divina, dictaque Petrae
Christo, diminuis tanti consortia sancti.
Quis nam Virgineae choreae te sacra tenentem
Carmine non laudet divino hoc munere functum?
705Nec monachum decus, Hesaia Cyprie, versu
Transierim indictum. Pulcra virtute decorus
Quamvis nulla tibi collata potentia, vultus
Et facie gravitate nites, nec segnior ullo
Praesule praecedis, tantum tibi laudis in ore est.
710Multi praeterea collecti ad sacra fuerunt
Presbyteri quorum fama est obscura. Canentes
Bini aedem cuncti lustrabant carmine sacram
Vestibus ornati sacris, calicemque gerebant
Sacrum quique suum. Fidei mysteria, lancem, et
715Arte laboratas, auro radiante ferebant
Reliquias alii sanctas. Corpusque beati
Sphyridii totum, nec ulla parte minutum
Pontificis vestitum habitu. Nam praesul in ipsa
Tempestate fuit, qua poenas Arrius ob tam
720Impia gesta dedit, putri cum fudit ab alvo
Viscera: et hoc monstro meruit coniungere in unum
Principe, et extincto haereseos diversa secantes.
Affuit, et populi pars: quae studiosa quiete
Pacis erat. Fluxit numerosa, et turba Latinum
725Laeta favens animis. Templi stat vertice lata
Porticus, in arcum, summo constructa labore.
Ingens, quae totum templi complectitur orbem.
Rex de hac sublimis tanta haec solemnia spectat
Quem iuxta assistens legatus multa moventem
730Attonitum, et patriae casu lenibat, et omnes
Sedabat curas, et opem sperare iubebat.
Abfuit a tali crudelis munere Lucas
Notarus. Ex primis multos quoque traxit inertes
Civibus in fraudem, et monachos hortatus iniquos
735Perstare: ut contra teneant discordia summum
Dogmata Pontificem. Gaudet contraria regi
Impius, hac tanto vestigia figere coetu.
Adversamque sequi indoctus laetatur, et amens
Hisce viam. Sequitur maior, numerosaque turba
740Dividit in binas ipsam se urbs misera partes.
Iam vero sacris perfectis ordine, celsa
Pulpita conscendit ornatus veste sacerdos
Sacrata in medio templi; et pia vota precesque
Effundit regi supero, pro principe summo,
745Et Papa Nicolao, et rege, et praesule sancto
Gregorio, qui tunc pulsus Romana colebat
Moenia. Templa sonant plausus, laetique relatis
Vocibus. Ut finis solemnibus, alta quierunt
Ut templa, accito Venetum, qui nomine in urbe
750Iura dabat Venetis praefectus Baiulus, illum
Rex petit, in portu quae stabant, quinque triremes,
Pro Venetis instructae armis, rebusque, virisque
Auxilio remanere urbi, portumque tueri.
Annuit huic Venetum praefectus, et omnibus una
755Mens Venetis mansitque placens, quae forte diebus
Illis instabant graiorum mercibus urbe.
Adversante licet longis qui praeerat illo
Tempore navigiis + contrarius ultro
Semper erat sotiis + et atrox
760Christicolum rebus hostis, minimique ruinam
Tantae urbis faciebat, opemque negabat habendam
Impius arte omni: celeri meditatus abire
Urbe fuga: civesque suos, Danaosque periclis
Linquere. Sed Veneti cives, Venetumque coegit
765Baiulus, auxilium quamquam non praestitit ullum et,
Seditione magis damno fuit improbus acta.
Rex ope tunc subita gaudet. Spes praelia Teucri
Expectat melior. Muros, et moenia visit
Explorans, portasque novo custode teneri
770Imperat, et turres munit telisque, minisque.