Pontano, Giovanni Gioviano Cerreto di Spoleto 1429 - Napoli 1503, meteororum liber, meteororum liber meteo. meteororum liber (B. Soldati, 1902)

Hinc ego quae nubes causae, quis spiritus auras
Sollicitet, quae vis agitet liquida aequora ponti
Expediam, et salsae dicam sapor unde lacunae;
Qui densas cogat nebulas, densumque relaxet
5Aera, cum laeto descendit plurimus himbri,
Aut abit in rorem, aut crepitanti grandine tectis
Dissilit, aut vasto coelum quatit omne fragore;
Unde et praecipites liquidum per inane ferantur
Sive faces, rutilive angues, aut ignea lampas,
10Quique micantve, caduntve corusci e nubibus ignes,
Aut coelo quae impulsa ruunt vulcania tela;
Seu qui per dirum miseris mortalibus omen
Spargit sanguineos flammato vertice crines,
Ille quidem morbosque ferens inopinaque bella;
15Unde etiam tanto spirent cum murmure venti
Aera per vacuum, et pelago dominentur aperto,
Nunc altis in speluncis tellure sub ima
Inclusi, superas quatiant cum moenibus urbes:
Atque hinc digrediens fontis, quaeque amne citato
20Flumina diversis erumpunt partibus orbis,
Undarumque vagos latebroso e pumice ductus,
Et quae sint liquidis memorabo exordia lymphis.
Tu modo, quae digressa polo sebethida ad undam
Divertens tacitas inter facunda sorores,
25Uranie, repetisque iter et tua sidera narras,
Pande etiam immensas coeli variabilis oras,
Aeris et motus aperi, dea: sic tibi ripae
Clitunni teneras gignant per litora myrtus,
Et tua perpetuae crescant ad flumina lauri.
30Incipe; purpureos florum iam spargit honores
En tibi Sebethos, veniunt ad carmina cultae
Naiades, dum fontis opes, dum flumina cantas,
(Gratum opus) inscripto texunt sibi serta hyacintho.
En properant hudis fusae per colla capillis,
35Quaeque tibi niveis pingunt redimicula baccis
Nereides; tibi magna Iovis sua regna reclusit
Et soror et coniux, secretaque certa profundi.
Tu vero, regina deum, cui mille ministrae
Aera per vacuum famulantur, cui pater aether
40Iungitur et sociis implet conceptibus orbem
Ne desis, coeptisque veni pede, diva, secundo.
Nate, vides, age nate, oculis, age, suspice numen
Et venerare; vides vultu quae tristis honesto
Et lento incedit gressu, nec lumina torquet
45Fixa tuens, nec multa loqui, nec garrula curat:
Haec ratio est, proles magni Iovis; huic pater uni
Nosse dedit causas rerum atque aperire latentes,
Hac duce nubiferas mundi penetrabimus arces.
Te colimus, dea, thuricremam tibi ponimus aram;
50Sparge rosam, da thura, puer; linguisque favete.
Vos quoque felices tumuli manesque parentis,
Quo duce romanae statuunt sua signa Camoenae
Tarpeia pro rupe, canit tuba et aenea Martem,
Vos manes mihi felices et adeste vocanti:
55Sic vobis ver perpetuum violaeque rosaeque,
Sic spirent et amoma, fluant sebethides undae.
Principio genus omne hominum, genus omne ferarum,
Prognatae et silvis volucres, quaeque aequora ponti
Monstra colunt, quaeque haerba solo florente virescit,
60Et quae sullimis crescens subit arbor ad auras
Quatuor e primis ducunt exordia causis.
Hinc etenim proprias sumunt animantia vitas,
Huc redeunt, quotiens fragiles mors solverit artus.
Ipsa aeterna manent elementa, vicesque ministrant,
65Dum sua iura simul cedunt, aut cessa reposcunt,
Alternosque agitant constanti foedere motus,
Vertunturque, eademque aut mox diversa resurgunt.
Hinc rerum satus aeternus aeternaque origo,
Aeternam quoniam sortem et data fata repensant.
70His parent nascentum animae, legesque sequuntur,
Quas dederint elementa suos retinentia nexus.
Ipsa autem coeli motus ac signa tuentur,
Imperiisque assunt stellarum, et iussa capessunt.
Nanque per obliquum mundi invariabilis orbem
75Quinque agitant varios errantia sidera cursus,
Adversisque rotis subeunt duodena per astra.
Praesidet his pater ipse hominum princepsque deorum
Sol, rerum sator et numerosi temporis auctor,
Qui coelum et terras radiis cavaque aequora lustrat.
80Hunc iusta comes incedit latonia luna,
Noctis honos, lucisque alienae haud certa ministra;
Cuius et imperium late maris aequor, et ipse
Oceanus rex undarum, ac maurisia coniux
Attoniti venerantur; et undoso aequore Nereus
85Alternatque sequens fluctus et temperat aestus,
Dum Triviae instabiles servat per tempora currus;
Hinc etiam largo turgent sata semina succo,
Hinc manat liquidus per venas humor in artus,
Hinc fluit ac refluit per membra tenerrima sanguis,
90Humidaque infuso lentescunt corpora rore,
Corporibus quoniam praesit Latonia nostris.
Ille et vitales spirat nascentibus auras,
Atque agit in membris animas, et stillat in artus
Fomitis aetherii calefacta per ossa vigorem.
95Denique sol patrium ius officiumque paternum
Exercet; peragit matris Latonia partes,
Quae bigis invecta vagoque per aethera lapsu
Discursans, prensat nunc hos, nunc deserit illos,
Auxilium implorans et opem acceptura deorum,
100Corporibus quam materna pietate refundat.
His ducibus parent elementa, haec signa sequuntur.
Imprimis aer, multa caligine densus,
Mane novis radiis et luce rubescit heoa,
Cum necdum orta dies et nox sua sidera condit,
105Cum surgit iubare exorto titonia coniux;
Mox clarum sparsura diem lux suscitat almum,
Lux solis comes et coniux et filia solis,
Qua nil mobilius, qua nil velocius unquam,
Non levis aligerae mentis pernicior aura.
110Quin rapido sub sole liquens rarescit, et ignem
Concipit, incensumque ab humo rapit usque calorem.
Ipse etenim, tenuis penetratu et corpore raro,
Labente coelo radium sola ad ultima terrae
Traiicit; hic duro frangens umbone resultat,
115Exsiliensque cavo succendit in aere flammam,
Quoque locus cavus ipse magis, quo densior aer,
Quo propiore deus prospectat ab aethere terras,
Hoc magis ignescit flammis et concipit aestum,
Incandetque aestate, tepet sub Atlantidis ortum,
120Quo nidum in tignis peregrina reponit irundo.
Vos etiam maris undisoni fluitantia monstra,
Et solem rapidum et latices sentitis amaros,
Quandoquidem obiectas urens sol dum coquit undas
Et radiis infestat agens neptunnia regna,
125Assidue dulces epulas tenuemque liquorem
Haurit aquis, succosque rapit populator amicos
Grata sequens, sensum longe indignatus amarum:
Hinc salsus sapor atque asper fluit aequore amaror.
Quippe etiam, ut nostro fluitat de corpore sudor,
130Ille quidem dulci e baccho mellisque liquore
Exclusus venis; etenim sitis ipsa calorque
Levibus indulgent succis et amara recusant.
Quin etiam fama est, captum Telluris amore
Oceanum tacitos primum occuluisse dolores;
135Post, ubi concepit flammam, penitusque medullis
Arsit, et ipsa imis haesere incendia venis,
O quotiens primo fixit sua munera posti,
Pinxit et e vario non mollia limina flore,
Ac cecinit miseram lacrimosa voce querelam,
140Longaque per vacuas rupit suspiria rimas.
Inde, ubi iam longo patientia victa dolore est,
Multa quoque iratus foribus convicia dixit,
Crudelem et dominam per verba indigna notavit;
Nunc supplex veniam petit et connubia poscit,
145Et thalamum optatum, et socii sua gaudia lecti.
At postquam nil dona movent promissave magni
Dos pelagi, atque preces frustra cessere mariti,
Non ullae supra spes, tum furiatus et amens
Perculit adversam nodoso verbere Calpen.
150Ingemuit, traxitque gravem a radice ruinam
Mons cavus. Ille imo victor ciet aequora fundo;
Agmina densantur campis; tum rupe soluta
Irrumpit pelago, et terris insultat apertis.
At Tellus tremefacta metu confugit in altos
155Nube cava montes, tutoque in vertice sistit:
Exanimem excipiunt nymphae refoventque patentem.
Ut vires rediere, deosque excivit agrestes,
Et quae sit dubiis nota est sententia rebus.
Continuo e mediis terrae pentralibus actam
160Alloquitur Saliam, et precibus nova munera iungit.
Tum dea conventu in medio dux ipsa repostas
Exsolvit venas, totoque e viscere terrae
Eruptat sale saxa super sudantia amaro;
Quicquid ubique asprum egeritur, fluitatque malignus
165Aequora per sapor, inficiens undasque deosque,
Ipse etiam Oceanus retro dare signa coactus.
Inde manet sensu sapor aspernandus amaro.
Praecipue tamen in gremio telluris amatae
Exercet sua iura deus, latonia proles.
170Semina nam rerum campis obstrusa sub auras
Evocat, inque nova convertit germina frondes,
Educit ramis tenuato codice flores;
Mox agit in crudos beneolenti cortice fructus,
Hinc sua iucundo maturat poma sapore,
175Felices laetis segetes inspicat aristis,
Vestit pampineis baccheia dona racemis,
Educit sata, nata fovet, quae fota animantum
Pabula sint, succisque suis alimenta ministrent.
Quin etiam ipsius e venis terraeque cavernis
180Sursum agit eductos alta ad convexa vapores,
E quibus aut rores bibula funduntur in haerba,
Aut atrae incumbant nebulae convallibus imis,
Aut passim coelo fusae sparguntur in agris
Coeruleae pluviae, aut multo cum verbere grando
185Personat, aut canis albescunt rura pruinis,
Aut nivibus summi cinxere cacumina montes.
Terra etenim duplicem exhalat saturata vaporem:
Humidus hic crassoque madens se corpore vix fert,
Aridus et calido suffimine prosilit alter;
190Accipit hos late in gremium circumfluus aer.
Hunc ipsum triplex regio secat, altera candet
Ignibus, horrentique gelu riget altera, utrunque
Prima quidem aestatemque suam sua frigora sentit.
Ille igitur per inane vagum sullatus in auras
195Convertit sese insinuans, passimque coactus
Densatur magis atque magis; tum nubibus actis
Frigida per loca sub coeli regione maligna
Id, quod erat calidum, sensim effluit, et volat alta
Sub loca, qua positis fervent incendia castris.
200Ipse autem, cogente gelu, tabescit et inde
Liquitur, irriguaeque cadunt ex aere guttae.
Quin et frigida vis propius cohibente calore
Colligit in sese, maioraque robora sumit;
Cogitur hinc sparsus passim vapor, inde coactus
205Solvitur, et pluvii rumpunt de nubibus himbres.
Interdum rapidos amnes est cernere passim
Diffluere, et totum in pluvias descendere coelum;
Tantus in aerio sese globus orbe coegit.
Ast ubi defluxit calor omnis et omnia circum
210Horrescunt hieme et solem loca iniqua negabunt,
Concrescunt gelido nubes e frigore, et una
Coguntur, motaeque loco atque e pondere pressae
Descendunt passim tractae caesimque rotatae,
Ac nivibus iuga summa tegunt, et ad ima feruntur
215Albentes, quoniam albescit concretus aquarum
Humor; at admoto quamprimum ardore liquescunt
Stiriaque, glaciesque, solutaque sole pruina,
In rivos abeunt fusi de grandine rores.
Inque nives transire himbrem atque inolescere tignis
220Edocet et quod zona illas quae torrida nescit,
Frigida quod canis horret Germania campis.
At tenuis vapor ille quidem nec viribus auctus,
Nec dum summotos habilis contingere montes,
Ipse die excitus, gelida mox noctis in umbra
225Cogitur, in canas hieme obstringente pruinas;
Idem abit in rorem liquidum sitientibus haerbis
Auxilium coelo tepido atque in nocte serena.
Quin etiam calabris in saltibus, ac per opacum
Labitur ingenti Crathis qua coerulus alveo,
230Quaque etiam syriis silvae convallibus horrent,
Felices silvae, quarum de fronde liquescunt
Divini roris latices, quos sedula passim
Turba legit gratum auxilium langentibus aegris.
Illic aestate in media, sub sole furenti,
235Dum regnat calor et terrae finduntur hiantes,
Tum tener ille vapor sensim sullatus ab aestu,
Versatusque die, multoque incoctus ab igni
Concava per loca et arescentibus undique silvis,
Ingratum ut sensit frigus sub nocte madenti,
240Cum nullae spirant aurae et silet humidus aer,
Contrahitur paulatim, et lento humore coactus
In guttas abit, et foliis sitientibus haerens
Lentescit, rursumque diurno a sole recoctus
Induit et speciem cerae mellisque saporem.
245Quodque et apes praestant arte ingenitoque favore,
Hoc medicos natura hominum producit in usus.
Tu vero, iuvenis tenerorum assertor amorum,
Mane tuae qui serta paras intexere nymphae,
Aut Veneri ante aram lectos inspergere flores
250Pratorum decus, hoc precibusque, hoc suscipe votis,
Threicio ut Boreas tacitus requiescat in antro:
Hic misere rorem infestat crudelis et asper,
At praedo et facilis et rapta coniuge mitis.
Nanque per aerias ponti dum praeterit oras
255Vota ferens, vidit procul in convalle remota
Planitiem viridi late florescere campo.
Admonuit locus optatae cum coniuge noctis;
Desilit, ac molli lacrimantem amplexus in haerba
Explicuitque sinus munusque implevit amantis.
260Illa gravis oculos ab humo vix anxia tollens
Flebat; eam insolito coniux solatur honore:
"His ego pro lacrimis florum gratusque memorque
Nocturnos spargam rores, ea praemia sunto,
Debeat hoc raptae pontus memor Orithyiae."
265Subrisit, tenerumque genis suffudit honorem
Laeta viri dictis et tanto munere coniux.
Ille novam sensit labi per pectora flammam,
Optatos rtreptens somnos, mollique quiete
Leniit accensum complexu coniugis ignem.
270Scilicet et Boreas calido contrarius Austro
Occurrit. Calor hinc, rigor inde exsurgit; et alter,
Dum tepet ipse, humili demittit ab aere rorem;
Ast alter stringit magis ac de frigore siccat,
Exsudet ne languentes nova gutta per haerbas.
275Ergo frigida vis ponto dum insultat, et acres
Conatus contra calor obiicit, agminaque extra
Noxque simul Boreasque instigant, explicat ecce
Ipse suas calor intus opes, et viribus auctus
In stillas tenuem vertit sub mane rigorem.
280Grandinis hinc quae sit paucis natura docebo.
Saepe per aestatem coelo incandente, sed ipso
Autunno magis, aut illo sub tempore, quo iam
Laeta parat nidos praenuntia veris irundo,
Nunc flavam e culmis late deturbat aristam,
285Nunc laetas nemorum de culmine decutit umbras,
Nunc stragem molita etiam pastoribus una
Prosternit validos sub eodem vulnere tauros;
Ac primum ut gelido crescunt humore liquentes
Crystalli, quas post frigentia rupibus antra
290In densum cogunt guttisque rigentibus anni
Et longo durant labentia secula cursu,
Sic rigido compacta gelu per inania grando
Cogitur, et stricto concrescunt frigore guttae;
Pondere mox tractae frangunt se, et ad ima feruntur.
295Ipsa igitur gravitate sua ac sub mole dehiscens
Prona cadit, saepe ingenti demissa fragore;
Quandoquidem sullime ruens frangitque feritque
Cum gemitu sese, multumque umbone rotata
Obtunditque aciem, glomerataque verbere tectis
300Dira sonat; saepe ipsa levem haud procul acta sororem
Dat veniens, etenim tacito regione propinqua
Agmine descendit, tanto sed corpore maior
Et facie horridior, quanto breviore rotatu
Et spatio propiore cadens minus atterit alas.
305Vere igitur, seu Libra pares cum dividit horas,
Tum tractu leviore feruntur ad alta vapores
Incensi, ac loca summa petunt, ubi frigida sese
Vis cohibet, quo non radiorum offensa resultat
Saeva acies, ubi pigra gelu torpetque rigetque
310Tempestas, ubi frigoribus domus alta reposta est;
Huc postquam vapor ascendit calidusque madensque
Continuo riget attactu regionis iniquae,
Quoque vapor magis incaluit, postquam ipse refrixit,
Extinctusque gelu calor aut evasit in auras,
315Hoc magis admissum trahit in praecordia virus.
Himber enim multo large decoctus ab igni
Contrahit et citius glacem, et mage frigora sentit;
Desilit inde vago praeceps per inania lapsu
In valles, quanquam iuga saepe petit, nec, aprica
320Infestet licet ipse magis loca, frigida nescit.
An mage cum paribus calor hinc, hinc se instruit armis
Frigus, et aequali concursat uterque vigore,
Ille suis late in campis exsultat, et hostem
Insequitur; cogit vires et robora frigus,
325Inque globum sparsos trahit hinc atque inde maniplos,
Confirmatque aciem, durataque tergora contra
Obiectat; quantumque calor se tollit in altum,
Hoc magis aeria praeceps delabitur arce
Duraque frigidaque crepitanti et verbere grando.
330Cogit opes natura suas et robora victrix
Ingeminat, quotiens obversis viribus una
Concurrunt impulsa suo contraria nisu.
Ergo, age, neve anni partes, neu quae loca terrae
Despiciens, varios lunae sic inspice cursus,
335Ut neque Saturni gelidum neglexeris astrum,
Nec quae stella cadet coelo quaeve exerat ortum.
Contemplator item terras sub tempora brumae
Fervere, et urentem interius cohibere calorem;
Quod putei fontesque docent, nam frigora cogunt,
340Ast aperit calor et venas diducit hiantes.
Aethiopum manant campis sitientibus himbres,
Non amnes capiunt ripae, ruit arduus aether
In nimbos, et sole tamen Leo fervidus ardet.
An non Allobrogum gentes, rhodaneia pubes,
345Excidium attonita extimuit coelique ruinam,
Tempore quo sol ipse humeros ac terga Laconum
Torrebat sitiens summo et radiabat olympo?
Hic e praeruptis movet Alpibus atra procella
Involvens hiemesque simul tenebrasque polumque;
350Horrescunt nimbis aurae, nubesque dehiscunt
Cum tonitru, micat igniferis fulgoribus aether;
Intremit insolito sub verbere concita tellus,
Ac coelum ruere et terras subsidere certum est.
Ecce autem per inane ruens cum turbine vasto
355Volvitur, horrendamque cadens trahit icta ruinam
Ingentis moles saxi glacieque geluque
Concreta, ac bis quinque pedes porrecta, et in altum
Quatuor, at septem protento margine lata,
Terribilis visu ac dirum mortalibus omen:
360Tantum adeo variat rerum natura situsque.
Quid grandes aestate cadunt super aere guttae?
An rarus vapor et stillae paulo ante minutae
Miscentur, crassus cadit hinc e nubibus himber;
An sparsim subitoque gravi fervore sub altum
365Evectus, primum ut sensit mala frigora coeli
Afflatusque gelu, nec densa nube nec ipse
Densus, humi propior descendit corpore maior.
Nate, vides spatium immensum tractusque profundos
Aeris, atque una terras pontumque obeuntes.
370Rara quidem natura illi ac penetrabilis alte,
Densatur tamen, et crassum fovet usque vaporem,
Quemque et aquae, quemque et terrae excrevere frequentem.
Aspirant quaecunque etenim, quaecunque vaporant,
Sufficit haec pontus ponto et circumdata tellus;
375Cuncta sinu gravido recipit diffusior aer,
Vertit et humentem in rorem pluviasque nivemque,
Qui fuerit gelidas humor sullatus ad auras.
Halitus ille autem, largo qui percitus igni
Evolat ac tenuis multum loca frigida tranat,
380Et longe ad sedes victor perlabitur aestus
Fumidus incoctusque atque arescente fluore;
Non nunquam tamen hunc nubes circumvenit atra
Deprensum, et strictis frigus circumsonat armis.
Hic ille inclusus vallo et circum aggere saeptus
385Perquiritque aditum intentans et singula lustrat,
Et nunc hac aciem ostentat, nunc ingruit illac
Parte ferox, parte et factis et viribus impar:
Ast illum densis mucronibus horrida nubes
Verberat impellitque premens, frustraque parantem
390Summotas intrare domos et ad ardua ferri
Deiicit ipse super impacto umbone. Ibi ictus
Ingentem effracto sonitum dedit aggere, multusque
Intonat, et coelum tonitru quatit; inde coruscus
Sese agit in flammas et coelo lubricus errat.
395Interdum tantus fragor ut concurrere montes
Iam timeas, ut terra tremat coelumque dehiscat;
Tum quod erat fractum discussa nube, repente
Impulsum ruit, atque obliquo tramite praeceps
It flamma rutilante, ingenti et verbere summos
400Aut petit incassum montes, aut aurea divum
Templa ferit, dirum trepidis mortalibus omen.
Interdum levis ipse levem flammamque sonumque
Aut sonitum sine luce dedit, sine verbere flammam;
Interdum erumpit crepitu sine, sed tamen actus
405Adversam in nubem validos hinc perculit ictus,
Unde tremunt nigri postes et limina coeli.
Nec vero prior excusso de verbere flamma
Emicat, aut ipso sonitus fit tardior ictu,
Serior ad nostras quamvis eat impetus aures.
410Ipse vides pastorem alto de colle securi
Sternentem quercum cuneisque in frusta secantem,
Ipse quidem iactatam alte post terga securim
Ante vides, mox ingenti convulsa fragore
Vox sonat et ruptae luctantur in auribus aurae;
415Non aliter, cum excussa polo flagrante ruina
Horrendum tonat, ipsa suo prius acta tumultu
Concurrit nimbosa acies frangitque feritque
Impellens, hinc fulmineus succenditur ignis
Collisu, tandem ille fragor ruit et ruit una
420In pluviam et largos conversus Iupiter himbres.
Vulcanum fama est, coelo cum pulsus ab alto,
Sub terris sine honore diu sine munere claudum
Vixisse, et sicula exilium traxisse sub Aethna,
Solantem casus noto genitricis amore;
425Quem tandem meritam vertit dolor acer in iram.
Quondam etenim Cybele in magna berecynthia mater
Solennes de more dapes ac vina pararat,
Constiterantque deae ad mensas ac pocula nymphae
Ultima miscuerant, cum sic Venus aurea coepit:
430"Felicem mea me soboles facit; haec mihi divos
Subiicit, haec mortale genus." Quam plura parantem
Occupat his Latona: "Decus noctisque dieque
Cum peperi, et lucem terris et lumina coelo
Tum peperi, toto et tenebras ex orbe fugavi,
435Luceat ut per me tellus, resplendeat aethra,
Exornentque vagum lustrant quae sidera mundum."
Dicentem increpuit Iuno atque haec vocibus infert:
"Immemor es nostri, Latona, et adultera iactas
Infamem sobolem et media inter vina superbis."
440Illa refert: "Tua te proles invisa parenti
Nobilitet, regina, et coelo excussus ab alto
Ille, ille e Iunone satus, quem fumida Lemnos
Exercet fabrum aut nigris incudibus Aetna."
Demisit Iuno vultum, mox indecor ira:
445"Monstrosos partus fumantemque obiicis Aetnam,
Cui gener Alcides, cui filia nobilis Hebe?
Haud proles mea Vulcanus. Plutonia proles
Ille ille est, enisa cavo quem fornice tellus
Expulit e latebris, quem vix in luce receptum
450Non Erebo pater admisit, non aethere divi."
Riserunt incensam aliae in convicia divam;
Indoluit tamen una Ceres, quaeque astitit illi
Fida comes Lypare, aeolidum quae prima sororum.
Ergo ubi zanclaeos portus tenuere, et amicis
455Trinacria accepit terris, aetneiaque antra
Admisere deas solitum et Vulcanus ad ignem.
Nacta ibi tum Lypare tempus convicia matris
Rettulit et partus inimica mente negatos,
Mentitamque deae prolem ac plutonia furta.
460Intumuit dictis iuvenis, succensus et ira
Ultorem minitatur, et acri in corde volutat
Maternum vulnus, odiisque incessit amaris.
Inque dies auget vires dolor, ac memor artes
Excutit, exploratque iter ac vestigia matris.
465Dum Samon Oceani mensis digressa per altum
Ire parat, movet abruptis fornacibus Aetnam
Exitium intentans. Illa acri victa dolore
Ingemit et coelum insolitis conquestibus implet.
Leniit iratam complexu laetus amato
470Iupiter, et placidam accepit per membra quietem.
Tum deus ignipotens invento fulmine primum
Ipse suum miratur opus, mox limina gratus
Accedit Iovis et laudato munere donat.
Iupiter ob meritum Lemnon dedit, inde trisulcum
475Molitus dextra fulmen cognovit in illo
Usus quantus erat, seque hoc audentior armat.
"Hoc mea periuros leto dat dextera, dixit,
Hoc ego terrigenas extinguam aliquando Gigantes,
Hoc etiam coniux timeat sacrumque potensque;"
480Tum movit caput et percussit honoram.
Fulminis hinc ingens et mira potentia fertur.
Nunc etenim afflatu tenui pecudemque bovemque
Aut virides tondentem haerbas, aut ilice ab arcta
Arcentem nimios animosi sideris aestus
485Exanimat, nulla ut maneant vestigia mortis,
Optatum ut credas armenta haurire soporem,
Ut placidum videas pastorem ducere somnum.
Nunc ustos artus atque ossa rigentia cernas,
Non faciem, non ora hominum, non corpora noris;
490Nunc ipsis etiam in stabulis (mirabile dictu)
Quadrupedem exsolvit, pedibus quoque ferrea demit
Vincula, et intacto terram quatit ungula cornu,
Illesus sonipes alta ad praesepia mandit.
Vidi ego, cum incolumi totus pede calceus arsit;
495Senserunt alii fulvum effluxisse metallum
E loculis, tanta est vis insita fulminis auris:
Rara etenim densis cedunt, at densa repugnant
Ipsa obiecta sibi contra et sua praelia miscent,
Concedit duro tenerum et penetrabile acuto,
500Dissipat afflatu subito leve, trudit ad imum
Quod grave, diffringunt rigida atque obtusa recludunt,
Insinuant tenui quae disploduntur ab aura.
Quin variant etiam vires et vulnera teli
Fulminei, seu marmoreis se in turribus altum
505Impegit, seu litorea desedit in alga,
Aut quae per mediam fumant foenilia brumam.
Saepe per aestatem coelo si forte silenti
Aut carpes iter, aut mavortia signa secutus
Traduces vigilem per iussa silentia noctem,
510Collucere faces coeloque cadentia cernes
Sidera et incensos per sudum albescere tractus.
Halitus hic modicusque et caeco impulsus ab igni
Incidit in gelidas ut primum frigoris oras,
Nec potis incretum longe exsuperare rigorem,
515Torquet iter fugiens nunc huc, nunc mobilis illuc;
Donec conceptam traxit per viscera flammam,
Nunc proprio incensus raptu, nunc terque quaterque
Exagitata ferens impactae verbera nubis.
Ast ubi summotosque locos atque aera summum
520Pervasit, qua continuus convertitur orbis,
Hic rapido impulsus cursu vertigine et ipsa
Incensus varia splendet per inane figura.
Arida concipiunt ignem, fervetque agitando
Spiritus, incendit pugnantia corpora motus.
525Sive igitur lato amplexu multumque coacta est
Materia, atque ingens series et longior ordo,
Seu contra brevis et tenuem sortita vigorem,
Quae facies, quae forma etiam, qualisque figura,
Talis in aerio perlucet vertice flamma:
530Nunc iaculi in morem, validus quod torserit hostis,
Nunc quales splendent lychni laquearibus aureis,
Nunc qualis tenues ignescit stuppa per auras,
Nunc flectit sese in spiras sinuata draconum,
Nunc micat, ut celeri fallantur lumina sensu,
535Nunc cadere ut timeas ex ipso sidus olympo.
Saepe etiam torrem ambustum rutilante favilla
Cernere erit, coelumque cavo se scindere hiatu,
Tum, cum sub noctem obscuram atque in nube profunda
Nigrescit vapor, et permultum coerula fumant
540Fomenta, trahit et subitam vis ignea flammam.
Illicet e mediis tenebris fumoque frequenti
Erumpit flamma et coelo se fundit aperto,
Ut timeas noctem ruere atque fatiscere olympum;
Praesertim cum praecipiti vertigine torris
545Excussus cadit, atque cadens nigrum aera findit.
Flamma etenim cum coeruleo se miscuit et cum
Lux atro insinuat penetratque immissa profundo,
Tum nubes patet et lato se solvit hiatu
Luminaque ipsa imum subeunt admissa recessum,
550Ac patefacta cavo pandunt sese abdita tractu.
Et quoniam tres in partes distinguitur aer,
Prima aeque patiens est frigoris atque caloris,
Alternasque vices alterna sorte rependit,
Vere tepens, aestate calens, eadem horrida bruma;
555Proxima, ab inflexu radiorum amota, malignum
Frigus et algentem late complexa rigorem,
In quam coeruleus passim vapor actus inerrat,
Unde cadunt himbres, unde et nix concitat alas;
Ultima torrenti semper sitit usta calore,
560Flammarum consueta vagos involvere tortus.
Halitus ille igitur longe validusque potensque
Huc penetrat, superatque hiemes et frigora victor.
Ergo aut est partes aeque diffusus in ipsas,
Et lato arescens incendia suscipit orbe
565Lampadis in faciem, quae plurima nocte refulget
Ante deos, aut in latus inclinante figura
Contrahitur magis hinc, inde altera prominet ala,
Ut crassum aut credas lapidem, aut ignescere truncum;
(Ipse quidem dextra pellem trahis, illa trahentem
570Iam sequitur protenta manu, sed parte sinistra
Subtrahitur, quodque hac accedit, demitur illac:
Hinc titubant duplices sub iniquo pondere lances);
Aut sparsim fusus rapidoque abreptus ab igni
Scintillantem animam vomere atque efflare videtur,
575Ut quando in stipulis furtim vagus incidit ignis,
Huc illuc dispersa volant incendia, nec se
Miscet flamma salitque leves perfervida culmos.
Sed neque tam tenuis terrarum est halitus, ut non
Et densas habeat fumoso in corpore partes,
580Quae sursum raptae totoque volumine mistae
Densantur. Leve in aerium se tollit acumen
Consurgens, graviora suo sese ordine ad imum
Detrudunt, donec cunei sub imagine flammam
Concipit et rutilus micat inter sidera conus.
585Tunc aliquis limosa agitans ad flumina Nili
Piscator, dum nocte oculos ad sidera tollit,
Obstupuit doluitque simul super astra referri
Pyramidas veterumque rapi monumenta virorum,
Aeqyptumque suis superos spoliare trophaeis.
590Interdum longam erectus consurgit in hastam
Parte levis, parte obducta caligine densus,
Non tamen ut maiora trahat vestigia cauda.
Hoc quondam telo Tityon per viscera adacto
Stravit humi, stratumque novem per iugera victor
595Extendit thalamos ultus tentataque matris
Fulcra, nec indignos statuens Mars ferre dolores.
Laudarunt facinus superi, atque hinc ipse superbus
Spicula non ponit manibus, non deserit hastam.
Aeris haec partim media regione feruntur
600Ipsa suis incensa opibus, dum vulnere crudo
Certatim exercent vires et praelia miscent;
Aestiferis partim in campis, regione suprema,
Qua coeli vertigo agitans rapit, unde coruscat
Tractim flamma rubens, atque ignea fulget imago.
605Nubibus est etiam color et suus. Hoc, age, ut omnem
Aera percipias, ut ventos denique noscas.
Alba parum densa est raroque immista vapore,
Quam sol irrumpit radiis et ad intima tranat;
Nigra gravem traxit densa caligine fumum,
610Non illam ut penetrent nemeaei lumina Phoebi;
Puniceam multus subiit calor; occupat humor
Coeruleam gravidamque himbri longeque madentem.
Has collidentes sequitur fragor, et simul ingens
Porta tonat coeli, rumpitque ad tartara clamor.
615E quibus ut sese emisit violentior ignis,
Fulgurat, et densas rutilus discriminat auras,
Nonnunquam ut longum nubes diducat hiatum,
Ac nigri pateant prorsus penetralia nimbi;
Nonnunquam levis ipse levem sine vulnere nubem
620Evadit, tamen et splendet qua semita monstrat,
Ac micat, ut celeri fallantur lumina sensu.
Flamma rubescenti multum saturata colore
Admonet admistas fluviali e corpore vires,
Humidaque ingentem praebere alimenta vigorem,
625Quod probat exsiliens lignis viridantibus ardor;
Albescens tenuem succum atque arentia monstrat
Fomenta et celerem peracuti luminis auram;
At cui sanguineus color insidet, et nigrantem
Prae se fert late obscura sub luce cruorem,
630Haec validas terrae vires durataque iactat
Robora, et immanem vasta cum mole ruinam.
Fulminis hinc varians et tanta potentia fertur.
Nanque ubi nube cava tenuisque et plurimus alte
Truditur incensis et se fert spiritus alis,
635Ille quidem levitate sua penetratque ruitque
Lubricus, et tenuis multum loca pervia tranat,
Ut nulla incensae linquat vestigia flammae,
Nec mora sit telo tenui ac penetrantibus auris.
Aera fluent tamen afflatu, ac via vulneris atro
640Livescet fumo, et piceum dabit usta nigrorem,
Aeratis quotiens clipeis impegit, et ipse
Mole piger lentis it tardior impetus alis,
Duraque pugnaces obiectant robora conti.
Cernere erit flagrantem iterum Ucalegonta et opimis
645Cum spoliis templa excisis avulsa columnis,
Ac furere attonitas incendia saeva per urbes:
Tanta mole ruit tantaque impulsa ruina
Fumida vis, procul acta polo atque e nube profunda.
Siquando extrusus multoque accensus ab aestu
650Spiritus it tonitru horrificans, atque igne coruscus
Tractu ingens tardusque gradu et longe auctus eundo
Scinditque uritque et longo secat aera hiatu,
Tum montes quatit impellens, discindit et arces,
Et correpta micant diris navalia flammis.
655Praecedit longe vulnus tremor, usqueadeo vis
Impellens furit atque intendit spiritus auras,
Et late arentes coeunt ad vulnera fumi:
Ut, cum irata manus tormento exclusit aheno
Fumantem pilam versatque volubile saxum,
660Inclusi erumpunt ignes nigrantibus auris,
Fit tremor horrendumque sonat, tum plurimus ante
Sternit iter fragor, et gemitu saxa icta resultant,
Disiectaeque ruunt prostratis moenibus arces.
Ventorum nunc te causas patriamque docebo,
665Quaeque illis natura, et quae sit cuique potestas.
Aridus ille autem atque ima tellure remissus
Hos generat, viresque animis roburque ministrat;
Sol pater educit, mater dedit hubera tellus.
A summo Boreas, Notus imo spirat olympo,
670Occasum insedit Zephyrus, venit Eurus ab ortu;
Hos circum varii dextra levaque feruntur,
Atque agitant tenues diversis flatibus auras.
Et quoniam medium lustrans sol circuit orbem
Per duodena vago digressus signa meatu,
675Iccirco quicquid gremio telluris in altum
Eduxit, partim algentem festinat in Arcton,
Partim ad declivem Libyae divertitur oram,
Dum radios ac saeva timens incendia vitat.
An dextra laevaque ferens se, impune vagatur
680Fumida vis, quando hinc libycos, ast inde recessus
Arctoos semel in toto sol ambiat anno?
Unde sibi vis ipsa et opes et robora firmet,
Cum tamen assiduus media regione recurset
Heoum hesperiumque petens sol annuus orbem,
685Urat et accensos quos ipse per aera fumos
Traxerat? Inde frequens nunc hinc, nunc effurit illinc
Frigidus aut Aquilo, aut nimbis violentior Auster,
Auster solstitio veniens regnisque perustis,
Unde calet magis, et pennis madidantibus usus
690Invergit largos agris sitientibus himbres;
Quin imo quoque digrediens et fessus et in se
Saepe repercussus graviores concipit aestus.
At Boreae patriam horrentem frigusque rigorque
Insedere; hinc terra gelu concreta vaporat
695Tenuius horrescitque aer, volat inde serenus
Spiritus et siccis vestigia commovet alis;
An quia, summa tenens coeli loca, multus et ingens
Inde ruit pellitque auras et nubila differt,
Nulla ut hyperboreo maneant vestigia tractu;
700Sed tamen et longo vectus trans aequora cursu
Irrorat caput et madidus cervice fluenti
Fundit aquas, servatque olim quae foedera sanxit.
Nanque olim provectum Austrum trans litora Rheni
Oceani fama et totiens refluentibus undis
705Excipit incautum Boreas, et vincula nectit.
Ille ut se captum agnovit sensitque catenas:
"Non ergo te siculove mari, nec finibus afri
Litoris arcuerim, liceat nam te quoque nostram
Visere Cyrenen, libycosque intrare recessus,
710Ac nostro terram arentem sanare liquore."
Hinc quoque securus per regna aliena recursat,
Et madidus pennis sitientes irrigat Afros;
Hoc quoque frigidior, quod per declivia labens
Obiicibus nullis cursus agit ipse secundos.
715Vere etiam regnare volunt, quo tempore primum
Optatae crescunt luces et lubricus annus
Convertit terga atque hiemem postegit iniquam;
Tum, liquefacta movens terrarum claustra, caminos
Sol aperit laxos, volvitque per aera fumum:
720Hic sommo excitus, commotisque impiger alis,
Linquit hyperboreos declivi tramite montes.
Quin ubi sol propior maiora incendia movit
Flagrantisque impegit equos per viscera Cancri,
Cum nebulosa cavis fumat Germania campis,
725Ac multus vapor ad superas sese extulit auras,
Quemque frigida vis Boreae comes addita cogit;
Illa etiam de parte graves incumbere nimbos
Cernere erit, fusisque augescere nubibus amnes,
In mediisque natare etiam fervoribus agros.
730Hoc etiam e coelo ac semper radiantibus Arctis
Et gelidae incumbunt aurae, ac vehementior urget
Ventorum vis finitimis regionibus acta.
Omnis in adversos ventus non pervenit axes,
Et quidam certo sedem posuere recessu.
735Circion hispanas fama est regnare per urbes
Et pecori strages meditantem et praelia nautis;
Non alpes hunc aeniae, non frigida norunt
Pangaea, aut nimbis nunquam non turbidus Haemus,
Vix fessum Entellae excipiunt cavaque hostia Macrae.
740Sentit vicinum solem nabatheius Eurus,
Arentisque impellit equos comitante calore.
Diversum Zephyri spirant Aquilone propinquo,
Et solem fessum excipiunt altoque cadentem;
Frigidus hinc pluviusque vigor. Sed turbidus Auster
745Ipse agit undantes nimborum in praelia turmas,
Dux ipse pluviarum et longe maximus auctor.
Eductos nanque immensum regione perusta
Densorum fluctus longinqua ab sede vaporum
Involvit, raptatque agitans, qui deinde soluti
750Fundunt praecipites abruptis nubibus himbres,
Diluvioque una absorbent pecudesque virosque:
Tantum Auster discussa furens per nubila saevit.
Cur autem quando huc totiens discurset et illuc
Spiritus hic, varios agitans sine lege tumultus,
755Cur non et superas pennis petit improbus arces?
Omnis in aerias quicunque elabitur oras
Halitus, immisto paulatim educitur igni;
Qui postquam gelidam summo capite attigit arcem,
Sensit et adversi contraria frigoris arma,
760Illicet ipse pedem retro fert, pondere et ipso,
Quod multum traxit gravida de matre, volutus
Ad matrem trahitur. Ecce hic novus advenit ignis
Auxilio, retinet labentem. Ille arma resumit
Fortior ad pugnam simul huc perlatus et illuc.
765Dumque cadit resilitque, levis dum pellitur aer,
Et quo maiores a frigore pertulit ictus,
Maioremque trahit foecunda e matre vigorem
Halitus, hoc maiore ruens ferit aera pulsu:
Ut, cum Moeoniae in campis vada ad alta Maeandri
770Pastor agens baculo stagnantem percutit undam,
Illa fugit circum et gravidum dat pulsa sonorem,
Impellitque undam illabens nova protinus unda.
Ergo paulatim augescens fit maior eundo
Impetus, et vires gravioraque robora sumit:
775Ut, cum de tenui primum fonte effluit humor,
It rivus, post collectis procul himbribus amnem
Ingentem raptat ripis, longumque profectus,
Tum plenus rapidis in pontum immittitur undis.
Autunno sed enim vento vis plurima, largum
780Cum spirant terrae, cum plenior halitus exit,
Terrenique magis suffundunt aera fumi.
Hoc iterumque iterumque etiam multumque monebo.
Incendunt nimii leviter fumantia soles,
Incensa exurunt late, praesertim ubi altos
785Phoebus agit currus fulvoque sidere lustrat
Exiguis habitata locis massilia regna.
Iccirco latera ad mundi atque extrema viarum
Terrestris caligo habitat, quo languida solis
Vix penetrat vis et radiis minus urit acutis.
790Ipsa etiam partim levis aspiratio, ut alte
Fumida, partim etiam gravis, ut tellure remissa;
Atque illinc facile admittit resoluta calorem,
Hinc percussa gelo riget ac densata gravescit;
Inde etiam transversa ruit, nam frigore abacta
795Ne sursum penetret, mistoque calore retenta
Ne cadat in praeceps, transversum impellat oportet
Aera, sive quod extremis in finibus orbis
Regna tenens castris illinc se fundit apertis
Visura et medias mundi penetrabilis oras.
800Nam neque pulveream in pluviam descendere par est.
Nec tamen abnuerim lunamque errantiaque astra,
Quae medium assiduis peragrant discursibus orbem,
In medium quoque ab extremis caliginis auras
Attrahere, in variasque orbis depellere partes.
805Ergo et cum arentes rapidus sol usserit agros,
Et cum victa gelo queritur mala frigora tellus,
Tum tibi tranquillae permittent ocia luces,
Grataque sedatae praestabunt somnia noctes,
Pacatisque ingens requiescet flatibus aer.
810Nec non post largos himbres pluviamque madentem
Compositae cessant aurae, tacitusque quiescit
Spiritus et nulli veniunt in praelia venti.
Hoc quoque post Boream algentem atque rigentia flabra
Cernere erit, quotiens crudo sub frigore tellus
815Concrevit, simul et durato tergore saevit;
Spiramenta soli claudit rigor, obstruit omnem
Vis aditum, nullus spirat vapor aut fluit extra
Halitus, unde novis veniant alimenta procellis.
Si tamen exspectes novus ut calor et nova flamma
820Torreat humentes latices, et forte per altum
Ire paras, videas turbantibus aera ventis
Magna mole graves urgeri ad litora fluctus;
Alternis dat enim tellus adimitque alimenta.
Turbineus fortasse glomus miraberis, unde
825Eruat evulsam summis radicibus ornum,
Nunc frangens monte adverso, nunc nubibus actam
Agglomeratque agitatque frequens; tandem illa ruina
Prona cadit, longo plangens sola senta sonore.
Interea densa obscurus caligine fertur,
830Perque vias perque arva simul sternitque, feritque
Pulvereus globus, involvens coelumque diemque.
Nanque per adversum dum curcursantia venti
Arma movent animisque pares et viribus, ecce
Certamen magnum exoritur: ille impiger instat,
835Hic clipeo obnitens longe adversatur; utrinque
Impetus, utrinque et robur; nunc pellitur ille,
Hic pellit; nunc sors variat mutata, nec ullus
Statve loco ceditve loco; nunc ille sinistra,
Hic dextra incursat feriens et in orbe gerit rem;
840Nunc ictus clipeo exsiliens petit aera, nunc se
Intorquens terram ingenti divellit hiatu,
Dum vel uterque cadat moriens vel cesserit alter,
Aut iungant socias concordi foedere vires.
Quin et fumida vis tellure exclusa levemque
845Aera per sullata, suoque evecta calore,
Conflictata diu propter terrasque solumque,
Aridaque et multo firmans sese aucta vigore
Vexatque, infringitque agitans pulsum aera, et una
Aequoraque et fracto displosa tonitrua coelo
850Disiicit; infremitatque aequor, cavaque antra resultant,
Torquentur nemora, et valles ad sidera clamant,
Pulvereusque diem tegit intra nubila nimbus.
Tempora quin etiam certa ratione tenenda,
Ut cum se in praeceps aut ver agit, advenit aestas,
855Aut cum declinat rapidus sol, appetit aeger
Ventorum pater autunnus, seu frigida bruma
Autunnum fugat, aut vere adventante fugatur;
Turbat enim versatque omnis mutantia rerum.
Iccirco si tum nimbosi aut sideris ortum
860Videris, aut properare cavo procul aequore Mergi
Infelix astrum, atque acri lunam hoste teneri,
Mercuriique graves sidus portendere ventos,
Ne dubita ingentem coelo variante procellam
Affore, quae simul involvat terrasque fretumque,
865Vertat et audaces in vota miserrima nautas.
Saepe etiam rapidum ad solem mediosque per aestus,
Colle vel aerio, aut hudi prope litoris oram,
Aut propter liquida nebulosi fluminis undas.
Aestatem indomitam increpitans Zephyrosque silentes,
870Aurarum gelidas sensi properare cohortes,
Solis anhelantes pellunt quas axe quadrigae.
Ipsae iter intenduntque fuga, traduntque repulsum
Aera, qui tenues motu fovet incitus auras,
Adiuvat et mare commotum fluviique recessus:
875Hinc mulcent tenerae summotis aestibus aurae.
Nanque etiam umbrosa in scena, cum incanduit aer,
Oraque saltantes tergunt sudantia nymphae,
Frondentem siquis ramum ramaliave arma
Ventilet, aut tenui dimoverit aera penna,
880Quamprimum Zephyri frigentem exciverit auram.
Circum etenim qui nostra frequens se calfacit ora
Spiritus impulsu facili fugit, advenit aer
Inde novus, mora nulla, alter succedit et alter,
Ut nequeant circum ora novae recalescere partes,
885Cum fugiant subitis excitae impulsibus aurae.
Nec vero vallesque cavae recubantiaque antra
Ac, coelo variante, situs terraque marique
Non multum adiiciunt ventis densantve acuuntve.
Inde salutiferis spirant afflatibus illi,
890Hi gravibus tentant morbis languentia membra;
Nam venti mutant quotiens mutantur et una
Corpora cuncta, habitu perstat natura nec uno.
Flat saltus post pelignos, qua volvitur ingens
Aternus de valle cava atque humentibus antris,
895Ipsa quidem sub mane novum cita solis ab ortu
Aura recens, qua culta nitent, qua poma foventur
Ramis laeta suis, largo et sata semine turgent;
Haec eadem rapidum ad solem mediosque per aestus,
Nec longo spatio provecta aut viribus auctis,
900Vanescit primo moriens et solvitur aevo:
Usqueadeo variant venti visque insita ventis.
Illyricis specus est ingens in finibus, antrum
Ventorum immane, unde irae immitesque procellae
Erumpunt, quotiens terris fera saevit Erinnys,
905Immittitque hiemes pelago et se proripit umbris:
Non tutae stabulis pecudes, non oppida muris,
Non ipso in portu classes; fremit Hadria, et atros
Horrescit trepida Garganus ab arce tumultus.
Non illo quicquam vento crudelius, ut se
910Excussitque antro et portis ruit acer apertis:
Pastores, cohibete ignem et procul abdite flammas.
Quae ventos moveant causae, quis et halitus auras,
Hactenus, o mihi care puer. Nunc unde tumultus,
Et tanti veniant terrarum in praelia motus,
915Unde vagi excutiant divulsa cacumina montes,
Flumina convertant cursum, aut premat alta vorago,
Unde tremat tellus quamprimum, adverte, docebo.
Principio ingenti late circumdata ponto
Tellus fumificis incendia pascit in antris;
920Inde tepent bruma fontes, cerealiaque arva
Spargit saepe novis, quas evomit, Aetna favillis.
Haec eadem sub speluncis tenuem aera claudit;
Inde sonant saepe occultis mugitibus antra.
Arida quanquam etiam ac venis sitientibus, amnes
925Emittit tamen et dulci rigat arva fluore,
Et quamvis largum coelo ruat agmen aquarum,
Excipit in sese ac rursus madefacta remittit;
Hinc ergo humentes animas fluidumque vaporem
Spirat agens, calido aut rursum secat aera fumo.
930Nunc halat siccum et crasso de pectore flamen,
Aut tenui volucrem suffitu exsuscitat auram;
Hinc ille et motu facilisque et viribus acer
Spiritus, atque imas habilis penetrare cavernas,
Et rursum violentus atroxque erumpere, claustrisque
935Inclusus fremit et multus vacua atria versat;
Idem etiam in flammas abit et furit igneus atros
Intorquens lapides tormento exclusus aheno.
Evocat haec genitor rerum sol, excipit aer,
Ipsa parens tellus large indefessa ministrat.
940Quae tamen e nimiis nunc inde caloribus usta,
Hinc nunc, victa gelu et multa durata pruina,
Contraxit dubios languenti corpore morbos,
Ut neque sit superante anima spirare potestas.
Ergo incerta ferens raptim vestigia anhelus
945Spiritus incursat nunc huc, nunc percitus illuc,
Exploratque aditum insistens et singula tentat,
Siqua forte queat victis erumpere claustris.
Interea tremit ingentem factura ruinam
Terra suis quatiens latas cum moenibus urbes;
950Dissiliunt avulsa iugis immania saxa,
Procumbunt turres, sternuntur funditus arces,
Magnorumque cadunt templa impolluta deorum,
Excidium ut magni iam iam timeatur olympi.
Hoc etiam, ut magna e parvis cognoscere possis,
955Cernere erit, nostro quotiens in pectore sistit
Spiritus ac tenuem neque dat neque suscipit auram;
Tum velut intercepta anima tremor occupat artus,
Pugna intus, micat extremis in partibus horror.
Ergo ubi collectis immensum se viribus aurae
960Crebrescunt, via fit, ruptisque meatibus efflant;
Antra sonant mugitque solum vallesque resultant,
Turbatos putei eruptant super hostia fontes.
Vanescit paulatim aeger dolor, antra quiescunt,
Quique vigor fuit ante, refert se in viscera terrae,
965Atque alacres redeunt desueta ad munera venti.
Saepe igitur, cum iam multis maduere diebus
Arva, natant plenis demersa novalia fossis,
Nec pelagus capit avulsis minitantia ripis
Flumina; tum sua castra movens sullimis ab Arcto
970Nubila de toto Boreas discussit olympo
Frigidus, et sociis commisit praelia Cauris.
Hic tellus, primum assiduis gravis himbribus et iam
Obstrusis venis validarum pondere aquarum,
Post, Borea perflante, solo concreta et iniquis
975Obsita frigoribus, sese contraxit et horrens
Horrentem late duxit per membra rigorem,
Unde nequit clausis efflare canalibus auram.
Ut quondam infelix valido Campania motu
Oppressit miseras ipsis cum civibus urbes,
980Cum vatem fessae vix eripuere Camoenae
Labenti e thalamo ac tecti minitante ruina.
Interdum vacuis tellus male nisa cavernis
Finitimisque agitata fretis propter maris aestum
Concutitur ventis pugnantibus, effurit intus
985Vis ingens, extra prohibet ventusque fretumque;
Quod saepe euboico testantur litore Cumae,
Et quondam vexata gravi Pelopeia motu.
Praeterea saepe occultis fornacibus ignis
Aestuat, involvitque globos, siqua potis extra
990Rumpere, et imposito luctans sub pondere saevit
Improbus, attollitque elato vertice colles;
At postquam superas victor pervasit ad oras
Spiritus, immistus fumo et caligine densa,
Pulveream spargit tremefacta per oppida nubem,
995Immundum et cinerem iactat vicina per arva.
Aeoliam fama est Lyparen de rupe propinqua
Hoc sensisse malum et lucem doluisse negatam;
Aenariam quoque (certa manent vestigia) ut olim
Idem agit in cineres glomeratus pulvis ad auras;
1000Pulvereum queritur spargi Prochyte ardua nimbum,
Illa solo fumante, gravi concussa ruina
Spargit desertos incendia lata per agros.
Pertimuit mare flammigeros devolvier amnes,
Incenseum et late scopulos super aera ferri.
1005Aestati atque hiemi male creditur, et tamen hudo
Vere magis, seu cum pedibus fluit uva sub unctis,
Tum saevit furor et bello sese arduus armat.
Quin etiam ut natura soli tractusque locorum est,
Flumina nunc iter intorquent, nunc alta vorago
1010Sorbet hians, nunc sicca fuit quae terra paludem
Hausta facit, quae coeruleo circumflua ponto
Continet, insiluit pelago quae iuncta manebat;
Nunc nutare urbes, nunc et fluitare videmus
Undarum in morem, dubio nunc verbere subter
1015Quassari, aut sursum sullato pondere ferri,
Horrendos nunc clamores ad sidera tolli,
Nunc mugire solum, aut animas Acheronte remissas
Auribus instrepere, aut equitem resonare sub armis;
Sibilat ecce alibi, aut antro fremit aura recluso.
1020Vidimus antiquas veteris Dicearchidos arces
Assiduam longo motu traxisse ruinam.
Bis messor legit spicas bis vinitor uvas.
Interea validi quatiebant moenia venti
Funditus, atque imo versabant tartara Averno;
1025Arebant sitiente solo sata, nec temere ullae
Manabant coelo pluviae, tristisque per arva
Squalor erat moerorque haerbis morientibus ingens.
Non usquam coeli rabies torrentior arsit.
At postquam cessit tremor ac solida arva quierunt,
1030(Certa fides) terris cessit mare, reddidit agris
Neptunnus longo tandem post tempore quod iam
Abstulerat prius et victor ditione tenebat:
Usqueadeo impellens variat vis. Ergo, age, coelum
Inspice, si quando terrestribus aemula signis
1035Arma ferant Mars bellipotens et Iupiter Ammon,
Iupiter aerias qui fulmine concutit arces.
Hi tibi signa dabunt venientis ab aere motus,
Quo tellus tremit incluso et gravida antra fatigat.
Nec vero aut tenebrae, aut nocturna silentia, cum iam
1040Frigore concrescunt terrae et vis humida regnat,
Sunt tantum metuenda, aut matutina pruina;
Verum etiam mediis in solibus, atque ubi saevit
Aestivus calor, et cum spiramenta retundit
Sol medius retro et fumos compellit inertes,
1045Et tellus tremit, et volucres erumpit in auras
Spiritus indignans clauso circum aggere cingi.
Ipse vides, quotiens agitatis fluctibus aequor
Tollitur et salsa spumant aspergine cautes,
Litora tum sinuosa magisque magisque videri
1050Curvari et solito maius, postquam alta quierint
Aequora ventorumque simul gravis ira repressa est;
Tum contra recto tractu maris ora videtur
Tendere iter, summae in longum spectantur arenae,
Ac nullas agitat sullatus spiritus undas.
1055Hic terras quatit inclusus, maria intima versat
Exagitans, verritque auras; hic impete vasto
Discindit nubes, explosaque fulmina torquet
Cum tonitru, et rapidis illuminat aera flammis.
Hoc igitur cessante, aer silet undique, ut illum
1060Dividat aequali interdum nubecula tractu,
Tempore quo inclusus specubus longe aestuat intus
Halitus arescens et humum quatit improbus, unde
Tellus intremit et vacuis sonat icta cavernis.
Sed tamen et persaepe cavis furit abditus antris
1065Infremitans, quando aereo se tramite contra
Ventus agit vetat atque imis erumpere claustris;
Tantum adeo variant et vis et causa movendi.
Spirat ad Ansancti vallem specus; hinc procul et grex
Et pastor divertit iter, procul evolat ales,
1070Incidat in saevam pennis ne lapsa mephitim
Et cadat infelix subita exanimata ruina.
Spiramenta soli quondam tremor ille reclusit,
Exhalat vis unde nocens per viscera terrae
Conflictata diu tetroque infecta veneno.
1075Hinc necat afflatu misero sternitque animantes
Saeva lues procul acta Erebo stygiisque cavernis.
An non Harporum in campis, garganide terra,
Quaque celer dubiis ripas secat Aufidus undis,
Effossa tellure vapor cerealibus horreis
1080Inclusus subito exanimat, nec ut aera divum
Accipiat, reddatve infossi exhaustor acervi?
Usqueadeo inclusas pestes dira occupat auras.
Nunc, age, siquando aetherio delapsa ab olympo,
Iris, ades, vatisque oculis permitte videndam,
1085Dum genus et certos memorem quibus orta parentes;
Nam te vel natale decus, vel sanguinis auctor
Nobilitant, tu forma inter pulcherrima nymphas
Spectanda et coelo et Musis celebranda canoris.
Pastorem fama est Phoebum peneida ad undam
1090Incassum post absumptos in virgine fletus,
Post deploratos totiens in cortice amores,
Invitum ad superos ac munera nota redisse
Solantem casus cithara ac testudine eburna;
Paulatim irrepsisse novam sub pectore flammam
1095Virginis Aeriae, solam quam Iuno ministris
Praetulerat fidam thalamis gratisque sodalem
Alloquiis, cui cura omnis quoque credita herilis;
Tentanti in thalamos aditum insidiasque paranti
Et reperisse viam casum, et docuisse repertam.
1100Oceano forte in magno sub Tethyos antra
Iuno aberat, ducens laetam per pocula lucem;
Aeria e thalamis ut erat lascivior annis
Prodierat procul emotas spatiata per auras.
Prosilit e specula iuvenis, timidamque repente
1105Occupat amplexu; tum, ne quis cernere posset,
Nube cava involvit; mox, ad sua gaudia versus,
Optatis fruitur thalamis gravidamque relinquit.
Illa uterum celans nono post mense gravatum
Ponit honus; fratri praesto Lucina petenti
1110Affuit, excepit neptem gremioque levatam
Nubibus Aeriae prolem commendat alendam.
Ut crevit forma praestans et corpore nympha,
Visaque digna deo proles, dum Iupiter illam
Factus avus fovit gremio, miratus et ora
1115Et crines flavos et lumina digna parente
Et pharetram et quod, quem pater illi tradidit, arcum
Lunabat, capita ut simul accurvata coirent,
Solis ad occasus ut spicula solis ab ortu
Mittat, ab occasu facile ut iaculetur ad ortum
1120Neptis avo digna, simul et patre digna virago.
Iupiter ob meritum speculo donavit, ubi omnem
Aera prospiceret, terras pontumque videret,
Quo foret et nymphis etiam spectabilis ipsis.
Nate, igitur siquando sedens aestate sub altis
1125Porticibus, forte aut nemorum viridante sub umbra
Auratum admoris labris sitientibus amnem,
Ne pigeat, simul ac gelidum cratera liquorem
Hauseris, ardentem ad solem atque ad lampada Phoebi
Sistere, post altam tua lumina ferre sub umbram;
1130Illicet aspicies solem laquearibus ipsis
Fornicibus sive in mediis altave columna
Fulgere, oppositam radius dum flectit in oram
Lubricus effusoque super loca lumine lambit.
Haud aliter, levi in nube coeloque quieto
1135Obliquus cum se radiorum impegerit ardor
Nubila per, conversa acies in fronte resultat;
Flectuntur retro radii, fit protinus arcus
Ille quidem varios ducens e nube colores.
Ut viridi quotiens ligno color haeserit ignis,
1140Flamma rubet madida referens a matre virorem,
Forsitan et, cum nube cava se ostentat imago,
Coeruleum videas, qui non est ipse, colorem.
Ac memini, dum castra sequor mavortiaque arma,
Qua praeceps sese tiburna rupe volutus
1145Fert Anio multaque cadens aspergine sudat,
Fumosa fulgere super conspergine claram
Irin et aurato iacientem spicula cornu.
Et iam sol medium clarus peragrabat olympum;
Mox, ubi sidereis nox fusca supervenit alis,
1150Improvisi adsunt Austris madidantibus himbres,
Liquitur in latices coelum, lutulentus et antro
Prosilit, ac ripis Anio caput extulit altis
Indignans, liquidos rapidis torrentibus amnes
Foedari et moestas arceri a fonte Napaeas.
1155Nec flavescentem aspiciens miraberis arcum
Puniceo viridem si addas; rarescit uterque
Nam simul, et flavum miscent utrinque colorem.
Nec vero cum sol medium lustrabit olympum
(Urit enim fervetque adeo, ut, quae densa, relaxet),
1160Thaumantis natam aspicies, quanquam horrida, quando
Bruma riget, mediis liceat vidisse diebus.
Ergo cum adveniet simul et cum deciderit sol,
Iris ab adverso capiet data signa parente,
Luce quidem; quanquam in tenebris, sub nocte maligna,
1165Aurea cum pleno radiat Latonia vultu,
Tum quoque curvato meditatur spicula cornu.
Et quoniam obliquum ad solem adversumque parentem
Apparet longe oppositis in partibus iris,
Iccirco non in gyrum, non cogit in orbem
1170Sese audax, neque enim est ipsi circumdata soli,
Unde referre queat speciem toto ore rotundam.
Saepe etiam duplicem in tenebris est cernere lunam,
Nube novam referente alia sub imagine formam.
Ipsa sua speculum dextra tenet, et videt ora
1175Altera nympha sua, et quibus haec quoque lumina cernit,
Una quidem facies, speculo referente secundam.
Ergo et in aeria talem se nube figura
Ingeminata refert, speculi se margine qualem
Nympha super, vitrea et similem se reddit in umbra.
1180Sed neque cum solem aut ipsum, solisve sororem
Aut rutila circum, aut atra caligine cingi
Prospicies, alium credas duxisse colorem;
Nam vapor in causa est, qui, cum fulgentibus astris
Offundit sese obtundens radiantia tela,
1185Inficit hic nostros infecto lumine sensus,
Frustraturque oculos falsa sub imagine captos
Luna magis, luna hamatis minus apta sagittis.
Tu tamen, offusa quotiens caligine cernes
Paulatim elabi et claro mox lumine ferri,
1190Tranquillam licet exspectes noctemque diemque.
Sin multis simul effundent se partibus ipsae
Collectae in gyrum nubes (nulla est mora) venti
Diversis simul erumpent de partibus, ut iam
Involvant coelumque simul terrasque fretumque,
1195Vix adeo ut stabulis sint tuta armenta sub ipsis.
Semper enim, qua diffracto vapor evolat orbe,
Illa parte ruent populantes nubila venti.
Quin etiam qua se incandens nocte extulit ignis,
Ille quidem claro signans liquidum aera tractu,
1200Inde ruet portis quamprimum ventus apertis.
Ergo, et cum excussit rapidus sol omnia late,
Et cum victa gelu glacie et concreta malignum
Horrescit tellus frigus, tunc aequora longe
Pacem agitant, nulli versant super aera venti,
1205Ac tranquilla quies pacato regnat in orbe.
Ast, ubi se nebulae tollunt, indensat et auras
Caligo fumosa agitans, hic aggere rupto
Spiritus ad superas sensim sese exerit oras,
Moxque ruit portis emissus ventus apertis.
1210Ipsa etenim ventos tellus alit, eque refuso
Emittit foecunda sinu: sol hos pater actis
Educit radiis, perque aera trudit apertum.
Illi iter intendunt cursu, passimque vagando
Concipiunt vires, collectaque robora firmant,
1215Donec vel coelo irati dominentur et undis,
Et quatiant validas inimicis flatibus arces.
Haud aliter quam, cum liquidis caput extulit antris
Eridanus, molem ingentem rapit undique aquarum
Progrediens, fervetque vagus per adorea culta,
1220Huc illuc sinuosa agitans secum agmina volvit,
Rumpit et in pontum superatis fluctibus audax.
Ventorum quoque certa dabunt tibi signa cometae,
Illi etiam belli motus feraque arma minantur,
Magnorum et clades populorum et funera regum;
1225Ut, cum seu coeli occasum, seu solis ad ortum
Extulerint caput infelix et crine minaci,
(Horrendum) late implerint terroribus urbes.
Si steterint certoque loco vestigia figent,
Finitimi bello invadent, civiliaque arma
1230Foedabunt socias cognato sanguine dextras;
Sin ortum tendent versus, peregrina moveri
Bella scias, hostemque externis affore ab oris.
Tu vero, quod decernit mavortius ignis
Infelix coeli sidus, quod nuntius arcas,
1235Hoc dirum imprimis statues signare cometen.
Ipsi etiam tibi signa dabunt manifesta colores.
Halitus ille autem aestivam sullatus in oram,
Mole ingens, tractu longusque et plurimus ipso,
Multa etiam fomenta ferens, concepit ubi ignes,
1240Flammatos ignes et late incendia serpunt,
Fit coma quae rutilum spargat de vertice crinem
Et longo fumosa trahat vestigia passu;
Sed solem solisque viam declinat, ad Arcton
Saepe iter intendens, celeri nunc concitus axe,
1245Nunc lento temone premens tardantia lora.
Nam memini, quondam icario de sidere lapsum
Squalentem praeferre comam, tardoque meatu
Flectere sub gelidum Boreae penetrabilis orbem;
Hinc rursum praeferre caput cursuque secundo
1250Vertere in occasum ac laxis insistere habenis
Donec agenorei sensit fera cornua Tauri.
Ergo inter sese adversis concurrere signis
Hinc Turcas, illinc Parthorum examina vidit
Euphrates belli medius; caput extulit alveo
1255Armorum sonitu excitus mavortius Ister.
Vix nunquam maiore alias in praelia ventum est
Mole virum; lati manarunt sanguine campi,
Horruit oceanus, dum tot procul amne cruento
Versat Rhenus agens simul arma virosque ducesque;
1260Cognatos enses atque impia comminus arma
Sustulit assuetis gaudens Hispania bellis,
Obstupuit gemuitque simul maurisia Calpe
Ingentes velorum alas crepitantiaque arma
Oceano et freta lata citis spumantia remis,
1265Mox tingitanis saevire incendia tectis,
Atque amnes tabo squalere et sanguine campos.
Non alias venti pelago incubuere tumenti
Maiores, non aeolii rex carceris unquam
Saevius infremuit ruptoque immugiit antro.
1270Delituit ripis imo et caput abdidit alveo
Undarum pater Eridanus, sitientibus amnes
Excessere antris; moestae et sine numine nymphae
Fuderunt nullus terra arescente liquores.
Interea nullus coelo demittitur himber,
1275Arescunt haerbae passim sitientibus arvis,
Pratorum perit omnis honos, nemora alta laborant
Aestibus, invitoque cadunt e stipite frondes,
In dirum transit cinerem de gramine cespes;
Vota Iovem non ulla movent ingrata, nec ullum
1280Incensis aris meritum sensusve malorum,
Languentes impune cadunt cum matribus hedi,
Exanimesque iacent passim cum matribus agni,
Infelix animam convulso in cespite linquit
Taurus et ingentem ipse cadens dat mole ruinam,
1285Nec bellator equus non sicco in margine fontis
Moeret et assuetis moriens caput abdit arenis;
Strata dolent armenta boumque armentaque equorum.
Exitio sitis est etiam pastoribus, ut iam
Emigret calabris procul armentarius agris
1290Aeger, agens parvos aegra cum coniuge natos.
Usqueadeo infandam in rabiem fera saevit Erinnys,
Et dirus quatit in terras iacula aspra cometes.
Nate, etiam siquando oculos ad sidera tollens
Albentem coeli tractum mirabere, forsan
1295Addubites quae causa viam signaverit, an sit
Halitus idem auctor, longo quem tramite ductum
Stellarum densus circum se complicat ordo;
Quippe vagus solem fugiens torrentiaque astra
In laevum dextrumque latus declinat, et ipsa
1300Raptatus circum coeli vertigine candet,
Sideribus late sparsus, pallentiaque ora
Stellarum atque amnes lactis sub imagine praefert.
Nanque acies obtusa, et non penetrabile lumen,
Et series numerosa, minutaque corpora parvis
1305In spatiis versata procul candere videntur,
Dum nequeunt radios iaculari et stringere flammam,
Candet et a multa caligine consitus aer,
Hinc illinc agitata et lactea constat imago.
Nec tibi non fera sunt saevorum nota Gigantum
1310Praelia, non phlegraea phalanx superumque labores
Intentansque deum excidium briareius ensis.
Ergo illi simul ingentes involvere montes
A Boreaque Austroque, ingens simul ardor utrinque,
Utrinque et metus ingens exitiumque paratum.
1315Terra novum auxilium natis tulit: excitat antris
Nigrantisque globos fumorum et sidera foedat
Pulveribus, tetra offendens caligine divum
Attonitas acies atque arma micantia frustra.
Cedebat rerum genitor, cedebat et ipse
1320Bellipotens Mavors, frustra Latonia tendit
Dictaeos arcus; nigrantem ex axe Booten
Excussat caligo, haurit globus Oriona
Pulvereus caecum capulo dum sustulit ensem.
Ecce autem flammis et luce coruscus heoa
1325Phoebus adest; Phoebum sensit nox. Illicet ipse
Restituitque aciem, et dextra laevaque coegit
Cedere fumificum discusso pulvere nimbum.
Ergo ubi laurigeris victoria constitit alis
Et coelo pax nota redit, monumenta quod essent
1330Antiquae pugnae, volucres subsidere fumos
Et statuit pater et solio sic iussit ab alto.
Atque hinc pulvereus manet inter sidera limes,
Qua victor pepulit flammato turbine Phoebus.
Nec vero naturae omnis vis cognita, quando
1335Multa latent; tamen et causas scitamur, et unde
Proveniant. Candorque viae limesque per astra
Fusus in incerto est; nebulas in sidere Cancri
Anne eadem caligo, eadem quoque causa notarit,
Hoc quoque in incerto est; nam plura subesse videntur,
1340Quae certent ratione eadem, aut adversa repugnent,
Lactea cur niveo canescat semita tractu,
Cur nebulosa cavo pallescunt sidera vultu.
Hinc ego digrediens fontes te, nate, docebo,
Et cur perpetuis decurrant flumina venis;
1345Extremus labor et vigilatae ad lumina noctes:
Tu mea dicta, puer, memori nunc accipe corde.
Spiritus hic (Graii fecerunt aera nomen),
Qui terras pontumque levi circumtegit umbra
Et penetrat rimosa means in viscera terrae,
1350(Certa fides) facile humentem permanat in undam
In liquidumque coit contracto frigore rorem;
Mox abit in latices et ripis plenior errat,
Et magno labens intrat cum murmure pontum,
Armatus etiam raptans ad litora classes.
1355Ipse vides saepe in foribus sudantia saxa,
Et guttas de marmoreis stillare columnis
(Nanque aer circumfusus dum frigora sentit
Paulatim sese cogit, mox defluit humor
Ille quidem sicco ducens e marmore guttas);
1360Speluncis quoque de gelidis manare liquorem
Continuum, unde fluunt crepitanti murmure rivi.
Si Rhenum Rhodanumque videns magnumque Garumnam,
Aut Hebrum Eridanumve, aut clari nominis Istrum,
Aut qui per latos populos mare pervenit Indus,
1365Aut septengemini rumpunt qua flumina Nili,
Perscrutere ortum et fontis sacra antra reclusi,
(Non dubium) invenies summis e montibus illos
Delabi, genus et gelidis deducere ab antris.
Nanque aer terrae immistus molemque sub ipsam
1370Inclusus, montana rigens ut frigora sensit,
In stillas abit et longo fluit agmine multus,
Desuper ima petens, donec iam viribus auctis
Erumpit vallo atque in campos turgidus exit.
Multum etiam stillante solo nivibusque liquatis
1375Auxilium accedit venis tellure sub ipsa,
Multum etiam nebulosa iugis immanibus aura,
Tabescens coelo gelido cum stringitur humor,
Unde sibi occulti sumunt alimenta meatus.
Nec vero, quamvis solido stet robore tellus
1380Mole sua gravis et denso se robore firmet,
Non vastis intus specubus patet atque hiat alte
Immensum ductis abrupta sede cavernis;
E quibus aut Euri sparsim funduntur anhelis
Faucibus hadriacosque attollunt flatibus aestus
1385Et stragem dant arboribus tectisque ruinam,
Aut amnes subter lapsi de montibus altis
Erumpunt cursu rapido et solida aequora findunt.
Quippe aer antro inclusus lentescit in undam
Frigida sub loca, et aeternum fluit abditus humor
1390Aeterno de fonte liquens. Hinc caspia claustris
Antra tot accipiunt fontes, tot flumina, mox quae
Rursum diversis emergunt partibus orbis,
In mare seu tacitis delapsa meatibus intrant;
Quin et qua herculei rident sata lata Tarenti,
1395Qui piger humectat flaventia culta Galesus
Saxa subit tacitusque cavo se condit in antro;
Condit et in latebris Nilus, post liber apertis
Insultat campis septeno et gurgite fertur,
Felix fruge nova foecundisque huber aristis.
1400Est praecutinis in montibus horrida cautes,
(Indigenae vocitant Cornu) de vertice cuius
Manat aquae gelidus per saxa rigentia torrens.
Hunc non antra cavi montis, non humida vallis
Eruptat, non vis superas impellit ad oras;
1405Verum aer ripae admotus circumque supraque
Rimosoque latens sub fomite sudat, ut ipsum
Frigus et algentem sensit per membra rigorem,
Stillatimque cadit fluitans cursumque secundat.
Ergo et perpetuus tenor est stillantibus undis,
1410Perpetuique fluunt fontes et flumina et amnes,
Perpetuum quoniam servat natura tenorem
Aeris, aeriam sese vertentis in undam.
Nec vero faciles nymphae, quis flumina cordi
Et sacri fontes atque antra liquentia rivis,
1415Non ipsae dulcis latices, non larga ministrant
Pocula, non gratas longe sitientibus undas.
Ergo nudatis pedibusque et pectore nudo
Coeruleae per stagna agitant liquentia nymphae,
Alternisque implent undantes roribus urnas,
1420Alternis simul effundunt: tum murmure magno
It praeceps per saxa sonans spumantia rivus,
Mox crescens findit tacito plana aequora cursu.
Nunc fessae laetas ducunt per prata choreas
Arboribus tectae ac circumvariantibus umbris,
1425Nunc tenues mulcent gratis concentibus auras,
Aut amne in medio ludunt, vitreisque sub undis
Lascivae alternant agiles per brachia motus,
Lubricaque intorquent niveis vestigia plantis.
Enatat haec levesque manus et brachia monstrat,
1430Aut tenerum latus, aut molles cum poplite suras;
Desilit illa petens imum, splendetque sub undis
Marmoreum foemur et cervix argentea et illae
Deducunt coelo divos quae ad furta papillae;
Mox resilit flavumque caput nigrantiaque effert
1435Lumina, tum niveo quae purpura fulget in ore.
Hic aliquis cannosa latens post flumina pastor,
Agrestis deus et Satyrorum e stirpe procaci,
Concepit postquam ardentem sub pectore flammam,
Huc illuc oculos agit et suspiria ducit,
1440Insertatque caput cannis, refugitque videri,
Dumque videt, frigetque simul fervetque, cupitque,
Desperatque, audetque, feroxque libidine in undas
Desilit, atque cadens sonitum dedit. At chorus antrum
Attonitus petit et latebris sese abdit opertis:
1445Ipse deus vano frustratur gaudia tactu.
Nec sapor, aut color ullus aquis fluvialibus. Ipsae
Tellure hos de matre trahunt; hinc saepe venenum,
Saepe salus: adeo variat tellusque solumque.
Terra salutiferas vires, eadem ipsa nocentes
1450Praebet aquis, succoque suo prodestque nocetque.
Terra eadem argento large foecunda, sed aer
Huber aquis, Nereique novas hinc sufficit undas,
Praecipue tamen arctoo sub cardine, qua se
Vis ingens cohibet, quaque et sol languidus errat
1455Defessus spatiis obliquo et tractus ab orbe.
Inde perennis aquae manat fluor, oceanusque
Aestuat, arctooque fluunt e cardine rivi.
Baiano sed ne fumare in litore thermas
Mirere, aut liquidis fluitare incendia venis;
1460Vulcani fora sulfureis incensa caminis
Ipsa monent, late multum tellure sub ima
Debacchari ignem camposque exurere opertos.
Inde fluit calidum referens ex igne vaporem
Unda fugax, tectis fervent et balnea flammis.
1465Hinc etiam salsum fontes traxere saporem,
Et laticem longe ingratus infecit amaror
Tellure incocta exsudans cinerique maligno,
Quem liquit quondam accensis fornacibus ignis,
Post aevo extinctus longo monumenta relinquit
1470Exustum cinerem et cocto sola subdita saxo.
Hinc alibi exhaustos antris putealibus amnes
Vulcano fervente coquunt, dum crassior humor
Stringitur, inque salem tepidae cessere lacunae,
Ast alibi in lapidem transit liquor; usque adeo vis
1475Telluris variat. Videas lapidescere Sarni
Coeruleo sub fonte alnum filicisque maniplos
Et paleae intortos lento cum vimine culmos.
Decurrit tenui labens aspergine rivus
Rupe venafrana, fessus quem saepe viator
1480Incusat gelidos raptim occuluisse liquores;
Saepe repentinos fracto de monte tumultus
Erumpentis aquae timuit sub vomere taurus.
Ipsa sua nunc dives opes natura profundit,
Nunc retrahit defessa manum seque ipsa remittit;
1485Hic lactis fluitare amnen sua ad hubera mater
Laetatur, dolet hic omnem obriguisse liquorem.
Materiam saepe ingenio instrumenta vel arti
Deficere, ipse operis prudens dolet auctor et actor.
Nunc ergo ingentisque animos viresque valentis
1490Prae se fert natura opibusque et robore pollens,
Nunc inculta situ longaque effeta senecta
Languescit propriumque negat retinere vigorem;
Dum reparat vires renovataque robora firmat,
Ipsa suos tunc plena sinus uterumque relaxat,
1495Quique vigor fuit ante, refert se ad munera nota.
Nec vero casusque inopes cessantiaque arma
Naturae, nec rursus opes luxumque fluentem
Non hominum, non alituum genus et pecus et grex
Squamigerum sensere, grave et doluere ruina;
1500Hinc etenim miseranda lues mortalibus, hinc et
Dira fames saevitque malum per vulnus utrunque.
Ammonem fama est mediis sub noctibus altum
Fervere et in mediis rursum frigere diebus;
Causa quidem vel certa subest, nam frigora noctis
1505Intus alunt ignes nocte et vapor aestuat intus,
Unde fluunt calidi noctis per tempora rivi;
Luce autem, cum sol terras populatur et ardens
Exhalat vis, tum venae recreantur hiantes,
Unde redit gelidus sua per vestigia torrens.
1510Rara igitur natura soli, quae frigora lunae,
Quae solem facile admittit resoluta diurnum;
Hinc facile et recreat sese et fervescit in horas.
Hinc terrae varium mutat fons ipse tenorem
Longinquo veniens loca per variantia ductu;
1515Nam neque sese orbe ex alio vis torrida solis
Immittens penetretque uterum et gravida hubera terrae,
Immensumque maris spatium, tantumque profundi.
Horrescit quoque lucanis in saltibus antrum,
Unde petunt trepidi afflictis oracula rebus,
1520Praecipitat longo immanis descensus hiatu;
Septem arae circum et fumos flant thura sabaeos;
Antistes Zeno lituum tenet, et vocat ore
Praesentemque deum, et pia numina sistit ad aram;
Turba favet, mox et voti damnata recedit.
1525Ipse autem fruiturque diis atque imperat antro,
Unde fluit gelidus salebroso fonte Trigella,
Arescitque hieme in media atque aestate liquescit.
Vere novo, cum se tellus adaperta relaxat,
Tum videas tecto ex antri stillare fluentum,
1530Hic rivos fluitare, illic concrescere fontem
In clatros; hiat ecce alibi fumosa vorago,
Unde aditus imi ad manes et tartara mundi;
Parte alia sonat abruptis specus atra cavernis,
(Horrendum) ruit acta repente canalibus unda
1535Occultis siccoque diu devolvitur alveo.
Pastores, cohibete gregem sitientem et ab unda
Pellite; non foetum optatum, non hubera vaccae
Distenta aut tenerum cum matre aspexerit agnum
Errantem, qui pota frequens ad flumina pastum
1540Egerit armentum et crudo saturaverit amni:
Capripedis potuit tantum dolor iraque Fauni.
Luserat aspernata procum Ripenia et hudis
Abdita fluminibus detestabatur. Ibi amens
Deturbatque pedum pecudesque a fonte repellit
1545Inclamans: "Nulli foetus, non ulla propago
Sit pecudi, quotiens sitentia guttura ad undam
Admorit, potoque gravis de flumine abibit:
Semamnem fugitate boves, fugitate capellae."
Iratusque gregi in nemus et loca sola recedit.
1550At cum declinat rapidus sol et fugit annus,
Ac lassata situ tellusque effeta senescit,
Aruit et venis humor, mirabere fontem
Vel biduo effluxisse, ac flumina tanta requirens
Incusesque deos naturaeque abdita damnes.
1555Sed nec perpetuae sedes sunt fontibus ullae,
Aeterni aut manant cursus. Mutantur in aevum
Singula et inceptum alternat natura tenorem,
Quodque dies antiqua tulit, post auferet ipsa.
Hoc mare, quod nunc ingenti duo litora tractu
1560Europam Libyamque secat (non fabula), quondam
Tellus una fuit; medio stetit aequore taurus
Insudans sulco atque attrito vomere fessus,
Nunc mersa tellure natat vento acta carina.
Vulcano sacra et fumoso vertice anhelans
1565Insula, Cyclopum horrisonis incudibus antrum,
Nulla olim; nunc nulla Elice nonacria, ut illam
Fluctibus iratoque absorbuit aequore Nereus.
Aegyptum Casii solvens de rupe secabat
Nauta vagus, nondum ullum illi nomenque decusve,
1570Sed pelago stagnante palus hudaeque lacunae;
Nunc regio et populos late foecundat et urbes,
Pyramidum ostentans monumenta et nomina regum.
Quid mirum fontes siccato et flumina cursu
Desinere? Adveniet lustris properantibus aetas,
1575Cum pelago emerget tellus nova, cum mare terris
Incumbens mole ingenti simul oppida et arces
Cultaque sub rapido secum feret hausta profundo.
Nullus honos regum tumulis, impune deorum
Templa ruent, idem fluctus pecudemque Iovemque
1580Auratum affliget scopulo, exitium omnibus unum,
Et clades una absumet iuvenesque senesque,
Matres atque viros et corpora cara nepotum,
Nec natum complexa parens miserabilis hudis
Proficiet lacrimis, clamantem et acerba gementem
1585Coeruleus cano vortex absorbet hiatu,
Et vota et pictos secum feret unda penates.
Non ullae ultra relliquiae aut monumenta manebunt,
Non rerum labor, aut operum vis edita coelo;
Maiestas ipsa ingeniis, decora illa sororum
1590Aonidum, confecta situ atque in nube iacebunt,
Cunctaque sub tenebris et opaca nocte tegentur.
Parte alia exsurgent immani corpore montes,
Et nigra primo coelum caligine tingent
Fumosis iuga verticibus, nondum aere aperto,
1595Nec sicca tellure satis. Post tempore certo
Terra recens, coelumque novum, nova litora, et hudi
Labentes passim lymphis crepitantibus amnes
Incipient praebere novis alimenta colonis,
Paulatimque novus fato instaurabitur orbis.
1600Te quoque vel iuvet ad finem venisse laborum,
Uranie, licet et fontis leve murmur et ipsae
Spirarint placidae Zephyris felicibus aurae.
Rura senem, vatemque suum sua ad ocia felix
Parthenope vocat et fesso blanditur alunno.
1605Non hederae mea non lauri per tempora serpant;
Me sat erit, si coeruleo Sebethus ab amne
Intactae salicis fluviali munere donet,
Ac mihi pomiferis vacet Antiniana sub hortis.