Palingenio Stellato, Marcello Stellata, 1500/03 - 1543, zodiacus vitae, zodiacus vitae zod. zodiacus vitae (J. Chomarat, 1996)

¹ Lutea quadriiugo curru surrexerat Eos,
Astraque cedebant euanescentia coelo;
Iam diuisus erat Titan, mediumque videbant
Antipodes, medium noster monstrabat horizon;
5Mirabar quianam mediis de fluctibus ignis
Exit inextinctus? certe haec contraria sese
Mutuo corrumpunt; quin sol extinguitur undis?
Igneus aut igitur non est, aut tingier ipsum
Oceano vulgus mentitur. Talia mecum
10Voluebam, gradior dum propter littora solus;
Obuius ecce senex quidam mihi venit, acerno
Innixus baculo, nitidoque indutus amictu,
Cana tenus medio pendebat pectore barba,
Pulchra cutis, laeta et facies, varioque colore
15Florea candentes decorabant serta capillos.
Comminus ut dedimus citroque ultroque salutem:
Quo pergam, qui sim, quo dicar nomine, quaerit.
Respondi atque eadem pudibunda voce rogaui.
At postquam proprium nomen mihi reddidit (ipse
20Namque Epicurus erat) stupui: ceu rusticus, agrum
Qui fodiens reperit latitantem obscurius arcam.
Atque ego tunc: "Venerande senex, sic numina semper
Cuncta tuis faueant votis, sapientia quando
Mira tuis habitat fibris, nisi falsa loquuntur
25(Vt plerumque solent) homines, praecepta salutis
Da precor, et iuuenem prudentibus instrue dictis,
Dummodo non te alio grauiora negotia ducant."
Ille autem contra: "Me nulla negotia ducunt;
Sed quoniam vito curas fugioque laborem,
30Huc soleo vacuus crebro aduentare legoque
Per prata haec varios capiti gestamina flores.
Vnde libens et promptus agam quodcumque petisti.
Quippe loqui senibus res est gratissima cunctis.
At ne nostra aliquis disturbet verba viator,
35Hinc diuertamus, densaque sub ilicis umbra,
Iuxta illas quas cernis aquas, residebimus ambo."
Iuimus, et placida sic tandem voce profatur:
"Nimirum huc aliquod, iuuenis, te numen adegit,
Vt discas hodie quae sit Sapientia. Namque,
40O superi, quanta rerum caligine totum
Immersum est mortale genus? simulacra videre
Mille ac mille hominum facile est; sed rarus ubique
Verus homo, ut possit non falso nomine dici
Mundus stultorum cauea errorumque taberna.
45Quare adhibe puram nostris sermonibus aurem,
Pellere si quaeris miseras a mente tenebras.
Principio, verum atque bonum cognoscere oportet
Perspicua ratione quidem atque examine recto;
Hinc scatet, hinc magnos ducit sapientia riuos.
50At paucis hoc scire datum est. Nam maxima turba
Diuitias summum esse bonum, pars altera honores,
Diuersi diuersa putant; mihi sola Voluptas
Optima cunctarum rerum censetur; et istud
(Ni fallor) vera poterit ratione probari.
55Omnium enim est finis rerum atque nouissima meta,
Ad quam sic hominum facta omnia disponuntur
Spicula ut in certum signum mittuntur ab arcu.
Nam quis tellurem rastris, quis Nerea tonsis,
Aut quis Gradiuum validis tentauerit armis,
60Denique virtutem quisnam quaesiuerit ullam,
Si non hunc praesens monet aut sperata voluptas?
Nempe haec principium, medium finisque laborum est.
Quod magis ut pateat, quae dicam attentius audi.
Omne opus ob finem, ratio nisi desit agenti,
65Sumitur: hic specie prior est in mente, mouetque
Artificem, sed re post facta nouissimus exit.
Finis item bonus est, igitur placet atque voluntas,
Hunc sibi ut acquirat, primis mediisque libenter
Partibus incumbit; sic delectatur, amoenus
70Sic labor efficitur; causa est ergo ipsa voluptas.
Quippe aliud non est quam delectatio quaedam.
Sed quia non facile est rudibus ratione doceri,
Tentabo exemplis melius recludere verum.
Cur fodit atque graui sulcum deducit aratro
75Agricolae callosa manus? non Sirius aestu
Terrificat, non bruma gelu. Cur nauita ponti
Insanam rabiem, syrtes, scopulosque minaces
Non timet, admoti spernens confinia leti,
Veliuola fretus pinu? cur praelia miles
80Insequitur, gaudetque ferox, ubi classica Martem
Saeua canunt, acuitque animos hinnitus equorum?
Cur iuuat assiduis alium pallescere chartis
Et varios versare libros noctesque diesque?
Nempe ut post longos lucrum vel fama labores
85Iucundum efficiat. Nam si non ipsa placeret
Vtilitas et honos, virtus artesque perirent.
Est finis per se dulcis, primordia vero
Cum mediis propter finem. Nil denique refert,
Turpia vel potius cuncta haec videantur honesta.
90Nam veluti exultat lasciuus turpibus, ipsa
Sic virtute bonus placidissima gaudia sentit.
Ergo voluptatem propter tandem omnia fiunt,
Vel mala declinent homines vel commoda quaerant,
Vel laudanda gerant, vel non laudanda sequantur.
95Hac etiam sola superi mercede fruuntur:
Vtile namque illis non conuenit, indigeant cum
Nullarum rerum. Sed dices forsan, honestis
Numina plena bonis. Quid tum? si talia laetos
Non faciunt diuos? tanquam si lignea gemmis
100Nobilibus, fuluoque ornes simulacra metallo.
Adde aliud: quoties perfecta est causa, necesse est
Inde parem effectum procedere. Vis igitur quum
Quaeque animae bene disposita est, atque optima seruat
Obiecta, esse bonum summum nemo hercle negabit
105Qui sapiat; verum tali de fonte voluptas
Cogitur effluere. Auditus sic laetificatur
Harmonia numeris contexta dulciter aptis:
Sic forma egregia visus; sic nasus odore
Mirifico: hoc ipsum reliquis de partibus aio.
110Quid quod cuncta Venus terris animalia gignit,
Atque eadem (nisi vera neges) est summa voluptas?
Praeterea, labor atque dolor mala maxima cum sint,
Atque voluptati contraria, iure voluptas
Esse bonum summum censebitur. Oppositorum
115Opposita est etenim ratio. Proinde omnia quaerunt
Naturae instinctu quae sunt iucunda, cauentque
Tristia. Quis vero naturam fallere credat?
Est summum ergo bonum, quod amant animalia quaeque.
Sed quid amant vel quid nisi dulcia gaudia quaerunt?
120Multi autem dicunt: virtutem acquirere oportet
Sudando, algendo, dum viuimus; atque voluptas
Est fugienda; frui tamen hac post fata licebit;
Gaudia quippe Deus iustis aeterna parauit.
Nil rationis habet vox haec, prorsusque videtur
125Irrita. Namque animas post funera viuere perque
Tartareos volitare lacus, et pendere dignas
Pro meritis poenas, vel sumere praemia facti,
Credere quis debet, nisi cui mens integra non est?
Haec sunt, o miseri, vatum commenta furentum,
130Mos quibus est semper varias effingere nugas,
Vt stolidas dictis delectent talibus aures.
Finxerunt Stygii pallentia regna tyranni,
In quibus est Phlegethon, flammis crepitantibus ardens,
Tergeminus canis, et pictis armata colubris
135Tisiphone, extensi per iugera longa Gigantes,
Et sine luce umbrae, et vasti non ulla cremantes
Ligna foci; riget hic hiemis sine tempore frigus,
Roboreque ex nullo gemit hic compacta phaselus,
Dum senior nimias transuectat portitor umbras;
140Aeolides saxo cruciatur, Tantalus unda,
Vasa maritinecae gestant rimosa sorores,
E quibus unda fluit vano repetenda labore.
Plura etiam, quae nec pueris credenda videntur,
Talibus in regnis cecinerunt esse poetae.
145O dii, quam magna est penuria mentis ubique!
In nugas quam prona via est! quid creditis ista,
Insani, quae nec possunt ratione probari
Vlla, nec sensu agnosci? quid vana timetis?
Qui facilis credit, facilis quoque fallitur idem.
150Lucra sacerdotum sunt haec artesque dolosae.
Ast ubi vita semel tenues defecit in auras,
Nil sumus, ut nondum geniti nil prorsus eramus.
O nimium infirma et fragilis nimiumque superba
Atque audax natura hominum, quo freta perennem
155Stulta tibi vitam promittis? desine velle,
Cum sis vile lutum, aetatem sperare deorum.
Quaelibet orta cadunt, et finem coepta videbunt.
Ingentes urbes populosque, ingentia regna,
Supremos montes et maxima flumina tandem
160Aufert longa dies: at tu, vilissima puluis,
Semper eris? tanta est modicae fiducia mentis?
Nempe laboramus frustra, virtutis amore,
Somnia sperando et vanas fingendo Chimaeras.
Stulti sunt qui pro certis incerta sequuntur,
165Et qui pro dubiis quae sunt manifesta relinquunt.
Dulcia sed remanent longaeuae praemia famae.
Hoc certe nil est, cum tu post funera nil sis.
Fama quid est, si nil delectat fama sepultos?
Quid lapis aut stipes laudum praeconia curant?
170Si non laetaris viuens, laetabere nunquam.
Proinde aetas donec breuis haec incertaque durat,
Gaudebit quicumque sapit pro viribus; et non
Frangetur quoties fortunae urgebitur ira;
Dulce autem quaeret, si quid continget amari.
175Ergo ne longis teneam te ambagibus ultra,
O iuuenis, dum fata sinunt, te viuere laetum
Hortamur, quantumque potes lugubria pelle."
Talia barbati postquam mihi verba magistri
Haud paruam fecere fidem: "Pater optime, dixi,
180Pro tantis nequeo dignas tibi reddere grates
Officiis: verum donec spirare licebit,
Debebo, ac memori seruabo haec pectore dicta.
Scrupulus ast unus restat. Nam discere oportet
Non solum quid agas, sed quae via detur agendi.
185Ergo voluptatem doceas quo acquirere pacto
Possim, qua sit iter, per quod tendatur ad illam."
Tum senior: "Breuis et lata et decliuis eunti
Est via: non procul hinc habitat regina Voluptas,
Quae si forte tibi cordi est, vestigia nostra
190Iam sequere, hac per me poteris gaudere reperta."
Portio siderei nondum transmiserat orbis
De tribus una diem, nisu quum surgit anhelo
Grandaeuus sapiens; quo praecedente sequebar
Pone: simul gradiens per deuia comminus ibam.
195Progressisque parum moles oblata palati
Eximia est, scitorque ducem: "Sublimis et auro
Tam preciosa domus quo possessore tenetur?-
Plutus, ait, tenet hanc, indutusque arma satelles
Seruat iter, prohibetque ultra transire volentes,
200Ni prius hunc adeant et blando munere placent.
Ipse autem celsa residet, quam cernis, in arce.
Tres tantum natae thalamo versantur eodem,
Quarum si quaeris cognoscere nomina, dicam:
Sordida Luxuries, tumidisque Superbia buccis,
205Nec non audaci stolida Ignorantia vultu."
Tunc ego: "Quis, dixi, dominum nos ducet ad istum?-
Tres illi ancillae sunt, per quas ire licebit,
Respondit senior, Sors, Fraus, Vsura: patebit
Cuilibet ingressus facilis, ducentibus istis.-
210Dona mihi non sunt, inquam, quae tradere possim:
Nec tutum ancillis confidere talibus: ergo
Monstra aliam mihi quaeso viam." Tunc reddidit ille:
"Est alia, est, per quam, si vis, transibimus.-Eia
Duc", inquam. Et pariter digressi, tendimus imam
215In vallem, praebebat iter qua semita nobis
Scrupea, et incultis homini vix peruia dumis.
Hic Paupertatis pergendo offendimus aedes
Exiguas, lacero pendentes culmine: praeter
Ivimus, et vastum nemus e regione videmus.
220"Haec, quam proceris ferientem sidera cernis
Arboribus, sylua, est (inquit dux) inclyta sedes
Reginae, per quam nobis licet esse beatis;
Sed facie et manibus lotis accedere oportet:
Quaque potes, totum te orna, vultumque serena.
225Nam Dea nec sordes, nec vult admittere curas. "
Paruus erat veniens per leuia saxa deorsum
Riuulus, et blando suadebat murmure somnos;
Hic faciem laui atque manus rigidosque capillos
Pectine composui, totoque in corpore vestes
230Aptaui, atque leues pepulerunt seria ludi.
Sic hilaris gradior. Iam quantum funda retorto
Verbere ferre potest, iactu non amplius uno,
Emissum lapidem, distabat sylua: canentum
Suaue melos volucrum, suaues sentimus odores,
235Quorum illic magna apparebat copia florum.
Tale nemus non mollis Arabs, Panchaia quamuis
Thura ferat passim, vidit: non Indus Eous,
Non Scytha laurifero spectabilis undique ramo,
Non demum coeli qui pondera sustinet Atlas:
240Illa licet Satyri teneant loca, quos Nympharum
Vrit amor Dryadum, et choreas per gramina ducant.
Dulcibus et nitidis undis cursuque silenti
Ibat circum amnis, quantum transcendere saltu
Posset venantum fugiens conuicia ceruus,
245Tantum distabant ripae; sed plurima claro
Squammigeri pecoris ludebant agmina fundo.
Vltima cingebant syluae quasi moenia pulchro
Ordine dispositae et superantes nubila pinus,
Pinus quae duro clauserunt cortice quondam
250Dilectum Cybelae iuuenem. Phoebea cupressus
Iuxta aderat, paribusque comis surgebat in altum:
Non illic deerat quercus, non esculus, ilex,
Robur, acer, platanus, suber, nux, arbutus, alnus,
Orni, castaneae, coryli, piceae, tiliaeque,
255Palma, abies, myrtus, veterumque obsonia fagus,
Aurea Saturno fluerent quum secula rege;
Non vitis, ficus, malusque et amica Priapo
Lotos, non hederae et vatum gestamina lauri,
Morus et Alcidae gratissima populus arbor,
260Non pirus atque salix prunusque et pallida buxus,
Mespilus atque olea et cerasus, non sorbus et ulmus
Et siliqua et primos quae monstrat amygdala flores.
Quid memorem cedrum atque ebenum mensisque petitam
Materiam citrum, cui cedere creditur aurum?
265Quidue alias plures? quarum si nomina tentes
Dicere, Marmaricas citius numerabis arenas.
Ingredimur, qua pons ripam iungebat utramque;
Intus erant spatiis amplis visuque decoris,
Huc illuc longo tendentia compita tractu,
270Purpureae niueaeque rosae pictique hyacinthi,
Narcissi et violae et vaccinia mista ligustris,
Liliaque et longum viuens amaranthus in aeuum,
Puniceis foliis nec non caryophilus albis,
Balsamaque et casiae et costi myrrhaeque crocique,
275Mentha, thymum, thymbra et bene olentis amaracus horti
Deliciae, Idaliis oritur quae plurima syluis:
Hinc atque hinc suaues spirabant undique odores:
Mille avium species implebant murmure syluam,
Et liquidum vario feriebant aethera cantu.
280Coniugis infandum Progne deflebat amorem,
Fortunamque suam atque Ithyli Philomela gemebat,
Psittacus humanas operoso gutture voces
Reddebat, tenuesque sonos variabat Acanthis.
Iugis aquae riui nitidis de fontibus inter
285Manabant flores, et gramina laeta rigabant.
Non Massyla illic degebat bellua, nec vox
Sacrilegi est illic audita Lycaonis unquam,
Non aper aut ursus, non velocissima tigris
Prorsus erant, trifidis nec tristia sibila linguis
290Talia spargebant tumidi per rura cerastae.
Denique non illic nisi blanda et amantia pacis,
Auriti lepores, cerui, damae, capreaeque.
Et quanquam ver semper erat, dulcissima ibidem
Poma tamen deerant (dictu mirabile) nunquam.
295Pene polum medium lampas Phoebea tenebat,
Quum locus est visus nobis, ubi Diua manebat,
Campus erat nemore in medio spatiosus et herbis
Plenus odoriferis; nulla illic creuerat arbos.
Circum aderant mensae egregiae, dapibusque refertae,
300Qualibus accubuit Capuae Dux luscus, et ipsi
Accubuere olim qui Ancilia sacra gerebant.
Tunc Senior: "Iam tempus adest, potemus, et esca
Instauremus (ait) vires; nam sobrius ire
Ad Diuam vel ieiunus prohibetur; et omnes
305Huc quotquot veniunt, impune absumere possunt
Gratisque has epulas. Dea sic vult. Cumque comesae
Deficiunt, famulae reparant renouantque sapores."
Vescimur atque mero madidi vix surgimus et pes
Figebat dubios titubanti poplite gressus.
310Tum magis optamus reginam accedere ad ipsam.
Quam medio in campo spatiantem maxima turba
Pone sequebatur, iuuenes, pueri atque puellae,
Maturique senes at non matura gerentes.
Illius ad dextram mulier pulcherrima secum
315Ibat habens puerum, cuius pendebat ab armo
Feralis pharetra et diris metuenda sagittis.
Caecus erat nudusque et versicoloribus alis;
Arcum gestabat manibus neruumque trahebat;
Quanquam oculis captus, certis tamen ictibus omnes
320Figebat puer ille ferox praecordia pulsans
Atque iterum facto remeabat vulnere telum.
Iamque illum penitus populum misisset ad umbras,
Foemina ni quaedam tales miserata ruinas
Auxilium miseris mira pietate tulisset.
325Namque ubi cuiusquam per saucia pectora ferrum
Viderat intrasse, et tepidum emanare cruorem,
Accurrens pariterque salubria pocula praebens,
Seruabat vitam; sed vulnera dira manebant.
Reginae ad laeuam mulier stans altera habebat
330Semper in ore cibos; manibusque et vestibus unctis
Sordida curabat solius gaudia ventris,
Grandiaque inuerso siccabat pocula fundo.
Haerebat puer huic alter, qui vertice nutans
Conniuensque oculis, vigilare nec ipse valebat,
335Nec vigilare ipsam dapibus vinoque grauatam
Nescio quo saepe aspergens humore sinebat.
Rauca Cyteriaco resonabat tibia buxo
Illic; ast alii citharas et plectra mouebant.
Orpheus Eurydicen serpentis dente peremptam
340Immitesque Erebi leges cassumque laborem
Deflebat, secumque feras et saxa trahebat.
Carmina delphinis miranda canebat Arion,
Nauigium infelix referens nautasque dolosos.
Oedipodionias iterum consurgere Thebas
345Nobilis Amphion cantu fidibusque iubebat.
Turba sequebatur saltando caetera, cuius
Lumina caligo quaedam satis atra premebat
Et cuiusque caput nebulae circumuolitabant;
Inter quos unum vidi nouique; tabellam
350Quippe manu scriptam per talia verba tenebat:
"Sardanapalus ego, Assyrio diademate quondam
Inclytus, haec habeo quaecumque famelicus edi
Et quaecumque hausi suadente libidine; donec
Viuitis, o miseri, quid gaudia postergatis?
355Heu mihi! post mortem nulla est speranda voluptas,
Discite ab exemplo, mortales, discite nostro."
Post omnes, extrema acie duo monstra subibant;
Quorum unum variis linguis foedabat euntes;
Ast aliud semper stimulis vexabat acutis.
360Quapropter dulces lusus turbabat amaror.
Vsque adeo nobis aeterni regia coeli
Inuidet atque malis hominum gaudere videtur
Vsque adeo votis contraria numina nostris.
Cumque tot aduersis aeuo fugiente premamur,
365Laetitiae vix hora datur, vix hora quietis.
Et, si qua est, breuis est et non sincera voluptas.
O vita, exilium merito dicenda, quid ipsos
Damna iuuant adeo superos mortalia? quare
Malunt nos tristes potius quam viuere laetos?
370Vnde in nos odii tanti manauit origo?
Vince Deos, animo patienti aduersa ferendo.
Haud multo spatio iam turba aberamus ab illa,
Quum subito, a dextra nemoris, matrona venusto
Corpore, virgineo vultu incessuque seuero,
375(Qualis in aetherea Iouis vxor creditur aula,
Quum medios inter graditur pulcherrima Diuos)
Occurrit nobis, crines lacerata sinusque,
Et moesta et vili quamuis circumdata panno,
Non spernenda tamen; roseoque haec edidit ore:
380"Quo ruitis, miseri? quo vos insania ducit?
Sistite, neu faciles in damnum currite vestrum,
Et quaecumque loquar vobis, audite parumper."
Sistimus atque eius dictis intendimus aures.
"Principio, non est, ut forsan creditis (inquit)
385Haec Dea, nec prorsus Diuum de sanguine creta
Ad quam nunc itis, cuius vos iungere castris,
O caeci, cupitis, sed dira et pessima Erinnys,
Incautos blanda semper sub imagine ludens,
Promittensque fauos, aloen infida ministrat.
390Neu vos decipiat, facies quod pulchra, quod extra
Tota nitet gemmis atque auro; namque sub ipsa
Nescitis quam sit turpis, quam sordida, veste.
Intus mille latent mendae perditque clientes
Ipsa suos, falsa captos dulcedine, sicut
395Perduntur pisces, quos fallit arundine longa
Piscator, dum littoreas demittit in undas
Fila sedens scopulo atque hamos tenet esca latentes;
Illi concurrunt auidi, rapiuntque tenaces
Ore cibos, sed mox haerent ac fila sequuntur.
400Non tantum Libycae Syrtes, vel tecta nefandi
Antiphatae, vel Scylla vorax, vel saeua Charybdis,
Vel quodcumque aliud, quantum est fugienda Voluptas.
Eheu, quas infert mortalibus ista ruinas!
Quot claros alioqui homines, quot regna, quot urbes
405Perdidit haec? sed ne multis vos ipsa fatigem
Exemplis, unum sat erit notumque referre.
Quis fuit Alcida maior? quis tanta peregit?
Nam geminos infans suffocauisse chelydros
Dicitur exiguis elidens guttura palmis:
410Ipse Molorchaeum fertur superasse leonem:
Extinxisse caput semper crescentis echidnae;
Hic domuit ceruam aeripedem, taurumque ferocem
Expulit et valido volucres Stymphalidas arcu;
Fregit Threicii praesepia dira tyranni;
415Fregit et hic, Acheloe, tibi de cornibus unum;
Hesperidas pomis, bobus spoliauit Iberum;
Infernas adiit sedes, triplicemque retraxit
Inde canem, spumis insana aconita serentem;
Eiusdem manu Erymanthius occubuit sus;
420Sensit et Antaeus sublatus in aera vires
Herculeas, raptorque boum Vulcania proles.
Hic demum fesso potuit succurrere Atlanti,
Grandibus astra tenens humeris axemque labantem.
Attamen (o fallax, o perniciosa Voluptas)
425Imperiosa tulit Gygeae iussa puellae.
Et qui non timuit toruam cum Dite Megaeram,
Tartareumque gelu et flammas Phlegethontis et ipsum
Porthmea, terrifico aspectu, hirsutisque capillis,
Saepe minas tenerae demens expauit amicae,
430Pro clypeoque colum gessit, pro casside mitram.
Quaeque prius clauam ingentem vibrare solebat,
Foemineo ritu torquebat dextera fusum,
Et calathis dominae referebat pensa peracta,
Dum metuit scuticam, muliebri indutus amictu.
435Amphitryoniade, quis te furor obcaecauit?
Vtque Ithaci socios mutasse venefica Circe
In porcos fertur, texisseque corpora setis,
Non secus ista suos mutat regina clientes,
(Si debet regina magis quam serua vocari)
440Namque manu pateram, quae dulci plena veneno est,
Porrigit his, de qua si quis bibit, illico fiet
Vel leo vel spumosus aper vel tardigradus bos
Aut canis aut pauido pestis lupus improba ouili;
Ast alias alii coguntur inire figuras.
445Pauci ex hoc populo letalia pocula vitant.
Vos eadem quoque fata manent, si forte velitis
Istius vexilla sequi meretricis iniquae.
Quare vos moneo, crudelia retia cauti,
Dum licet, aufugite atque animum fraenate lupatis
450Praecipitem. Occultos laqueos aduertite ne vos
Haud aliter fallat quam fallit aranea muscam,
Dum tenuem texit telam latitatque deorsum
Angusto in thalamo; sed si cognouerit hostem
Delapsum in casses, quamprimum accurrit et arctis
455Stridentem inuoluit laqueis et stamina circum
Cruribus assiduis glomerat rostroque peremptum
Perforat et sugit fusum per membra cruorem.
Demens, heu nimium demens! qui, cum similis Diis
Esse queat ratione utens, vestigia mauult
460Sectari pecudum, Veneri, Venerisque sodali
Ventri indulgendo et turpissima quaeque sequendo.
Talia non potuit patienter ferre meus Dux;
Namque pudore gemens, stomachoque iratus amaro,
Nescio quid secum secreto murmure rodens,
465Terga dedit, notumque tripes properauit in agmen.
Tunc Arete: (hoc etenim nomen sibi dixerat esse)
"Ne cures, inquit, fugiat sine. Noctua Phoebi
Non patitur radios, gelidis assueta tenebris.
Vtque aeger longa vexatus febre recusat
470Optima quae amissam valeant sibi ferre salutem,
Deteriora petens propriae contraria vitae;
Sic stulti verum fugiunt et falsa sequuntur.
At tu, si qua tui cura est tibi, ne retrahas te
A nostris monitis, quae ut promptius accipias, hinc
475Mecum digredere. Haec etenim spectacula mentem
Perturbant, strepitusque attentas impedit aures."
Tunc me dextrorsum ducit, pariterque sub umbra
Semotae lauri concedimus atque ita fatur:
"Ille opifex coeli et terrae pelagique tumentis,
480Vt reliquos primo aduersos ire impulit orbes,
Sic aduersari affectus voluit rationi
Complures, ne sola sua torpesceret aula
Mens; namque, ut sonipes calcaribus et stimulo bos
Vrgentur, sumuntque magis per vulnera vires,
485Sic mentem affectus acuunt crescitque premendo.
Qui si non essent, prorsus tabesceret, et nil
Egregium faceret; ceu nauis in aequore torpet,
Ni remi impellant vel habentes carbasa venti.
Proinde errant quidam, dicentes quod sapienti
490Haud unquam licet hos animi sentire tumultus.
Hi differre hominem signato a marmore nolunt,
Et delirantes prorsus verba irrita fundunt.
Nam tales homini motus natura dedisset
Frustra; quod dictu absurdum est. Vti ergo licebit
495Ipsis legitime, norma rationis et arte.
Hos, inquam, motus validis moderatur habenis,
Et regit, ut praeclarus eques, nec vincitur illis
Is, cuicumque dedit verum sapientia nomen.
Sed pauci norunt medium reperire, modumque
500Seruare: idcirco tollunt hi prorsus, at illi
Prorsus amant; unde hos error conturbat et illos.
Nam Diui sola viuunt ratione; sed ipsae
Dumtaxat sensu pecudes ornantur; utroque
Mortales; utroque igitur gaudere iubentur;
505At ratione magis; namque haec praestantior est pars,
Et summi cognata poli, quae ducit in altum
Semper; at in praeceps sensus trahit et deliros
Efficit; idcirco minus huic seruire licebit;
Quamuis hanc (o caeca hominum natura!) sequantur
510Pene omnes, paucique adeo ratione regantur.
Propterea innumeros media modo ludere sylua
Vidimus: atque illuc stulto ductore meabas,
Nostra retraxisset nisi te vox. Nonne timebas
Illa duo, a tergo quae furtim monstra subibant?
515Nostin' quae sint haec? Dolor atque Infamia. Quare
Non interdico prorsus, nec talia prorsus
Gaudia concedo a solo manantia sensu;
Sed sint rara, ulli non aduersantia recto,
Propter quae nunquam fas est dimittere honestum.
520Atque opus est fraenis; et clam sumenda, nocebunt
Sumpta palam. Quoniam livor non deerit iniquus,
Dulcibus et laetis qui fel confundat amarum.
Quoque minus sese quisquam his inuoluit, eo fit
Dignior, ac propius superos accedit ad ipsos.
525Qui magis haec sequitur, minus est laudabilis, et se
Deprimit, et mutis animalibus inserit. Obsunt
Haec eadem, si sint usu repetita frequenti,
Et mentem impediunt, et dira pericula gignunt.
Non semper tamen esse potest intenta seueris
530Mens; quippe est homini fragilis natura; necesse est
Seria post aliquam tandem captare quietem, et
Montibus a summis valles descendere ad imas;
Haud aliter quam, quum dimittere fulmina terris
Vult pater omnipotens, exosus crimina mundi,
535Fert aquila exactum Sicula fornace trisulcum
Aut rostro aut pedibus telum, postquam alta polorum
Culmina conscendit, miratur clara pyropis
Moenia coelicolum, atque aliis splendentia gemmis,
Et stupet auratas aedes stellisque micantes,
540Aspicit et solido factas adamante columnas,
Et constructa videt laquearia dentibus Indis;
Miratur latos campos lucemque perennem,
Deliciasque Deum, quales nec lingua referre
Vlla nec hamanum pectus comprendere posset.
545Illa volans nunc huc, nunc illuc, ludere gestit
Aethera per liquidum, et blandis sese obicit auris,
Et iam dediscit terras nidosque relictos,
Vsque adeo iucunda illi sunt regna Tonantis.
Sed postquam, stimulante fame, ieiunia vires
550Hauserunt, et nulla insunt alimenta calori,
Quae modo laudabat, contemnit sidera, ab alto
Deuehitur, et quas nuper contempserat omni
Conatu repetit terras escamque requirit."
Tunc ego qui pressa iamdudum voce tacebam,
555Rumpere festinans tam longa silentia, tandem
Hiscere non timui atque interpellare loquentem,
Et dixi: "Quoniam sol iam declinat ad axem
Hesperium properatque diem damergere ponto,
Ante precor quam lux penitus decedat et umbrae
560Adueniant, mihi ne paucis aperire recuses,
O Dea (nam certe Dea, non matrona videris)
Nomine quo mulier, quam dextra, quamque sinistra
Reginae stantem vidi, puerique vocentur
Ipsarum". Dictis respondit talibus: "Eia,
565Ne dubita, per me (breuitas nisi temporis obstet)
Quae cupis agnosces; nam non indigna petisti;
Incipiamque ab ea lateri quae proxima laeuo est.
Hanc igitur scito esse Gulam, cui semper edendi
Est animus, nocte atque die, studiumque bibendi,
570Quam plerique Deam credunt et prorsus adorant,
Libantes laeti pateris ardentia vina,
Lautaque vescentes plenis obsonia mensis,
Et summum esse bonum seruire huic rentur. At errant
Haud dubie; namque hac nil est obscoenius, et nil
575Quod naturae hominis magis aduersetur et obsit.
Caetera enim tantum ut viuant animalia, fecit
Iupiter; ast hominem ut viuendo intelligat et se,
Cognitione aliis praestando, coelicolarum
Efficiat similem et vasto dominetur in orbe.
580At quicumque Gulae indulgent et gaudia ventris
Sectantur, fiunt hebetes fumoque ciborum
(Haud secus ac nebula sol) offuscatur eorum
Ingenium et nequeunt veri spectare nitorem,
Praecipue quoties stomacho feruentia vina
585Obtundunt caecaque premunt caligine mentem,
Nec studiis saturo possunt incumbere ventre.
Vnde fit ut minimum sapiant finemque relinquant,
Propter quem terris illos natura locauit,
Nec plus cognoscant quam grex ouiumue boumue;
590Immo etiam quandoque minus, cum vina cerebrum
Confundunt geminasque putant ardere lucernas
Et mensa et paries sese motare videntur.
O foeda ebrietas, animi letum! o vitiorum
Nutrix ac scelerum! quid non mortalia cogis
595Pectora? quid per te non audent? iurgia, lites,
Proelia dira moues et gaudes sanguine fuso;
Per te occulta patent; animum linguamque resoluis;
Te fugiunt metus atque pudor. Vitate pudendam
Hanc pestem, o miseri, quae vos facit esse furentes
600Nec minus insanos reddit quam mater Orestem.
Sordidior quae res, quae bellua vilior est quam
Ebrius? hic epulas, quas non multo ante vorauit,
Euomit atque mero putet; tremit ille caditque
Saepe caput frangens oculosue aut crura: loquendo
605Balbutit, nec habent ullum verba edita sensum.
Multa facit, multa et dicit, quae mox, ubi nubes
Discussa est rediitque iubar, damnantur ab ipso
Auctore; unde rubet factis infectaque vellet.
Rex Macedum quondam proles generosa Philippi,
610Ebrius in mensa (ut fama est) perdebat amicos;
Sed postquam furor ille animo decesserat et iam
Sanus erat, tunc se arguebat tantumque dolebat
Vt fleret cuperetque mori. Quid vana, Citheron,
Orgia, quid thyasos deliraque tympana iactas?
615Non Deus est Bacchus vester, Cadmaea propago,
Nec Ioue plena utero Semele concepit; at ingens
Tartarus hunc genuit puerum de matre Megaera.
Non Deus est, sed nempe Deum contemptor et osor.
Nam diuina parum curant qui vina sequuntur.
620Nec bene tractabit vinosus sacra sacerdos.
Quid memorare opus est, quot morbos, quotque dolores
Dispergat nimius potus per membra, cibusque
Immodicus? scatet hinc, tanquam de fonte perenni,
Febris et ulcus atrox, scabies, porrigo, podagra,
625Articulosque premens manibusque infesta chiragra;
Hinc lippi stillant oculi, resolutaque Baccho
Membra tremunt, dentesque cadunt; olet halitus oris;
Hinc stomachus languens atque intestata venit mors.
Saeua quidem plures leto gula tradit acerbo
630Quam gladius. Quid quod census cito deperit? et mox
Mergitur in ventrem fundus, domus atque supellex?
Et modo qui fuerat diues fit pauper egensque,
Vt viuas comede, at non viuas propter edendum.
Iam dixi quae sit mulier; nunc accipe quis sit
635Ille puer qui stat iuxta hanc et vertice nutat,
Nec vigilare valet. Puer hic est filius eius
Quem Labor ex ipsa genuit, Somnusque vocatur.
Nutriit hunc Lethe multoque papauere pauit;
Germanus Mortis, sed non aeternus ut illa.
640Hic hominum pellit curas et fessa diurno
Membra labore leuat, reuocatque in corpora vires;
Quo sine non potis est quisquam producere vitam;
Infert multa tamen damna et caligine quadam
Obducit mentem morbosque inducit et ipsum
645Eneruat corpus, quoties sine lege modoque
Sumitur, et nimium torpentes occupat artus.
Parcus erit, si parca gula est; nam venter inanis
Excubat aut minima contentus nocte quiescit.
Et leuius dormit melioraque somnia gignit.
650Est tamen afflictis magnum solamen et omni
Optandum voto interdum, praecordia quando
Angit amor vel morbus atrox vel casus acerbus,
Tunc melior gemmis, tunc fuluo est gratior auro.
Vt mors, sic somnus miseros felicibus aequat;
655At, dextra cui Parca colo net candida fila,
Qui facere et qui nosse cupit quam plurima et altum
In terris virtute aliqua sibi quaerere nomen,
Hunc vigilare opus est; nam non praeclara geruntur.
Stertendo; et molles detrectat gloria plumas.
660Tu vero hunc vita, quantum potes, et vigilato.
Eheu quam longam tribuent tibi fata quietem,
Quum semel adueniet nox illa nouissima, post quam
Non redit ulla dies gelidosque reliquerit artus
Spiritus iste leuis, volucrique simillimus aurae!
665Tunc tibi perpetuo claudentur lumina somno.
Haec nobis dum Diua refert, Thaumantias alto
Ecce venit demissa polo, cui mille colores
Hinc atque hinc sole aduerso rorantia praebent
Nubila, purpureis quae sic est fata labellis:
670"Diua Panomphaeo salue carissima regi,
Cunctarumque Arete (me iudice) prima Dearum:
Huc venias, quoniam turba omnis coelicolum te
Visere iam pridem gestit. Iam desere terras
Infames et regna malis habitata colonis.
675Non sedes hic tuta bonis; hic omnia regnant
Crimina, religio nulla est pietasue fidesue.
Hic contempta iacet virtus, inscitia sceptrum
Obtinet, et fraudes cuncti exercentur in omnes.
Quare agedum coeptos sermones rumpe, morasque
680Tolle omnes, cursuque pari volitemus ad astra.
Tunc me respiciens Arete inquit: "Non tibi possum,
Vt vellem, dictis exponere singula; sed mox,
Crastina cum roseo rediens Pallantias ore
Expulerit tenebras iam lumine matutinas,
685Ad te aliquem mittam, gaude, quo caetera disces.
Iamque vale". His dictis, petierunt aethera saltu
Excepitque ambas Zephyrus sursumque vehebat,
Donec laeta utraque in liquidas euanuit auras.
Ceu quum Scylla patrem fugiens scelerata sequentem,
690Paulatim sese attollit; subit ille proteruo
Insistens animo, ducitque per aera gyros,
Desecti cupiens facinus punire capilli;
Haec vero densas inter se condere nubes
Nititur atque oculos frustratur caeca tuentum;
695Illuc et Nisus penetrat neuterque videtur.
Phoebus Atlanteo iam merserat aequore currum,
Et Vesper, stabulis educens astra reclusis,
Ambrosiae in campos ad pabula nota redibat.
Digredior moerens, eadem qua duxerat olim
700Me senior repetoque domum, promissaque solis
Gaudia venturi satis anxius expectabam.