Dall'Isola, Matteo Perugia saec. XVI/1, Trasimenis, Trasimenis Trasim. Trasimenis (R. Marchesi, 1846)

Attonitus tanta miserorum strage animantum
Neptunus secum succincto murmure dixit.
Ecquid opus verbis? Sit praesto audacia caeptis
Nostris magnanimus spirantia numina sentit.
5Extemplo rex ipse maris genitorque profundi
Educit geminum furibundus ad aethera signum.
Hinc rapidum Tritona iubet componere gentes
Aequoreas, totoque et numina cogere ponto.
Semifer undosis hirsutus tergora setis
10Erumpit pelago, ac circumtonat aequora concha.
Attonitae cuius sonitu Nereides almae
Ancipites pavidaeque ruunt ad turbida regis
Atria. Tum Nereus, Phorcus, Glaucusque, Palemon,
Proteus ambiguus, sceptro munitus acuto
15Neptunus quoque: Parthenos, Panopeaque, Doto,
Cymothoe, Spataleque, Tethis sic, Cymodoceque,
Leucotoeque, Taliaque, Niseeque, Spioque;
Tum Nipheque, Hiale, Psecas, Phialeque, Ranisque
Amphithoe. Melite, Iera, sic Galateaque Doris.
20His aderat longaeva Tethis comitata deabus
Atque aliis; quales genetrix Berecynthia fecit
E ratibus, rutulos cum puppibus expulit ignes.
Crinibus hae passis regem pallore petebant;
Caetera progenies effaeto ventre refugit
25Ad sacros latices, alti domicilia regni.
Iampridem nymphae concussae viribus ignis
Et fontes siccos et torrida flumina passim
Deseruere simul: nunc vasto gurgite vivunt.
Hae pariter duris tundentes pectora pugnis
30Ante ducis solium virides fudere capillos.
Neptuni iussu pascens sub gurgite phocas
Protheus ambiguus compellit maxima ponti
Armenta in turmas atque instruit ordine certo.
Cogitur in dextrum Balena britannica cornu,
35Indica subsequitur, spatiosa fronte gerentes
Immanes rictus: efflantur in aethera nimbi
Deductis malis. Hinc Torsius, asper Echinus,
Spinarum nemore obductus: sic Stella, Canisque,
Duritia silicum Conchae; atque in tegmine tuta
40Testudo, pinnis mox Squatina, Solea, Rombi,
Polypus et Cancer. Tum regia purpura Murex
In dextrum properat cornu, pugnaeque paratur.
Delphinus laevum certat defendere cornu;
Durior hic ferro, telo acrior, ocyor aura.
45Tethyos hesperiae pascentes ima profundae
Hos subiere locos Orcae, Glaucusque, Lupusque;
Eructans multas inflatis faucibus undas
Physiter et turpes immania corpora Phocae.
His Anguilla teres gangetica texitur, Arbor,
50Thimni, Excocetique, Melandria, Salpa, Dracones,
Milvius et Salmo mox Dactilus, Anthia, Mullus
Accingunt pugnae turbantes numina magna.
Collocat hinc ventos geminis in cornibus omnes
Neptunus stagno tentans propellere pestem.
55Instruit hinc cuneos, hinc forfice et arte laborat
Sedulus; hinc turmas saevos deducit in hostes.
Exponit serram Phorcus ditissimus aevi;
Vendicat hinc cautus dextri moderamina cornu.
Stat contra genitor Nereus qui laeva tuetur
60Agmina, tumque suas solatur voce cohortes:
Nympharum hic pater est, coniux et Doridos almae.
Hos inter medius Neptunus ponitur acer,
Dividitur tellus cuius percussa tridente;
Hic peditum turmas immenso robore firmat.
65Stat quadrata acies hosti pugnare parata,
Nec spernenda quidem. Nam dicitur agmine facto,
Pellaeam classem veluti per tela per hostes
Direxisset iter, superasse natantia monstra:
Tantae vocis erant ictu sonituque remota.
70Hinc fatur structas Neptunus voce catervas.
(Rex maris huic cedens rerum mandavit habenas).
Nil, praeter iustum, gens o fidissima ponti
Ac bello invictrix, longaevo tempore durat.
Neptuno quondam iuvenis Pellaeus et ardens
75Turba ducum tyrio, si fas est dicere, ponto
Vincla mihi iniecit; totus cum Libanus altis
Arboribus nostras descendit claudere fauces.
At moles vestris tota est concussa lacertis,
Ac vestro laxata iacet nunc mersa profundo.
80Hi quoque nunc vestris debebunt viribus alni:
Gentibus hisce iugum veniet, ne spernite, vestrum;
Iam curva cervice parant mea iussa subire.
Quidquid direptum furiata gente barathri,
Cum dominis omni iam nunc ditione tenebit
85Imperioque manus, dicenti credite, vestra.
Finierat monitus vix tales Enosigaeus,
Cum martem Triton caepit succendere cantu.
Neptunus quem regna premunt, torsisset in hostem
Principium pugnae cumulatis, viribus hastam:
90Atque per aequoream gentem submersa fuisset
Hostilis classis, toto et laniata profundo;
(Vel modicos superum valeat quis ferre furores?)
Ni Iovis imperio missus Cyllenius Ales
Voce diremisset praesentia bella disertus:
95Quem comes Oceanus sequitur super omnia laetus.
Nam seu bacchantem vexet discordia plebem,
Non alius mollire queat: seu iure furentem
Mens agitet criticum, valeat mollescere verbis
Usque tuis, placidamque reis ostendere frontem
100Impulsus poterit iudex et solvere noxam.
Non pluvias legit hic, exundat gurgite vivo:
Acrior hoc nullus. Dicas, quis fortius isto
Torqueat enthimema? adigat sic iudicis ora
Arctius occludi, finemque imponere voci?
105Non trahitur durus, sermonem amplectitur ultro
Auditor, facunde, tuum sequiturque loquentem:
Vis cunctis haeret splendorque et gratia verbis.
Dissentire pudet quicumque audiverit illum:
Absque labore fluunt magno cum pondere verba,
110Opprimit et nostras tua nunc facundia vires.
Ut modicus pereo submersus fluctibus ignis.
Facundum cesset patriae decus urbis Ulyssem
Tollere Meonides, docti sic Nestoris ora
Deleat; huc flectat divino carmine plectrum.
115Vosque caballino vocalem gurgite lympham
Pandite, Pierides, talem nec spernite cantu,
Cum virtus eius nostris sit viribus impar.
Obsequitur tandem dictis genitoris alumnus
Arcadiae. Plantis primum talaria nectit,
120Queis ventos superat magnum per inane volucres:
Inserit hinc dextrae virgam, qua pellere amaenos,
Allicere ac somnos mortali pectore fertur:
Umbras hac cogit pallentes nigra subire
Tartara et humanis iterum succedere formis:
125Hic superi stygiique poli mandata reportat.
Quid mirum? illius certe est facundia munus;
Vel quia sideribus cunctis velocior ipse
Cum fuerit, coelum breviter metitur utrumque:
Instruit hic animas sermonis fingere voces:
130Imperat hic argum conclaudere lumina tantum
Exoriens, servat nocturno tempore vaccam
Inachiam pastor, munusque alternat utrumque,
Obnubitque suo mox tempora fulva galero.
Nec mora: dissiluit, tenuesque ereptus in auras
135Incaluit pennae plausu; tum sibila fundit.
Non cessat volucres sinuare volumnia pennas;
Transilit hic lunae sphaeram, mox aethera purum
Nimbosumque legit, tum stagni constitit undis.
Exultant cuncti, laetatur Nereus ipse,
140Neptunusque pater, sic cetera numina ponti;
Inque vicem gaudent conspecta prole Tonantis:
Expectantque simul praesentia numina coeli
Ac propensa suis, si fas est credere, rebus.
Summisit frontem tantorum numine motus
145Mercurius; fundens tales hinc pectore voces
Neptunum alloquitur. Spectant sed numina talem
Cuncta maris. Iovis imperio sic incipit ipse.
Quod genitor mandet, celso quid ab aethere portem,
Numina magna maris, paucis attendite, dicam.
150Quo mentis ratio cecidit contraria nobis
Errorumque phalanx incesserit ordine verso,
Vos omnes, teque imprimis vexaverit, ipse
Miratur genitor primum, mirantur et ipsi
Caelicolae magni. Sic caetera turba deorum
155Ambigit, hanc aciem medio sub pectore versans.
Iamdudum fixam celsoque in corde repostam
Exue nunc curam, caeptumque exclude timorem.
Iupiter hinc stygius procul est. Nec dira fatigat
Tysiphone mentem: pestis nec diripit ulla
160Inferni stagnum, mitte hanc de pectore curam.
Sed vitam corpusque suum defendere nitens
Haec manus huc illuc saevit: tum litora Agilles
Rimatur, piscesque capit victumque parabit
Tam sibi quam dominis; quos prima ab origine mundi
165Corporibus dederat divino semine natis
Iupiter: et volucres cunctas sic numine certo
Et terrae pecudes manibus subiecit eorum.
Ne pete litoribus trasimenam illidere classem.
Sic series rerumque ordo, sic fata manebunt,
170Lampade mundanum dum sol lustraverit orbem.
Est tibi praeterea curae sitis arida ponti.
Quodcumque errantis tegitur candore Dianae,
Alternat variatque vices, nec sistitur usquam.
Contigit ut flamma et summa ad fastigia vecta
175Hauriat humorem, mundoque incendia fundat;
Paullatim hinc robur, consumptis viribus ignis,
Humorem repetens, terris infundat aquarum
Diluvia. Obducto sibi iustas aequore poenas
Induet ardor edax, vel surget in aethera purum.
180Adde quod algentem iuvenis qui porrigit undam
Saturni tardos ignes accendere caepit,
Tunc circumfuso servabitur aequore tellus.
Vae miseris (absit utinam) mortalibus orbis.
Tunc odiis certare licet, tunc fundere vires,
185Virtutem tantam tunc ostentare licebit.
Iupiter interea fati servator acerbus
Imperat hanc aciem solvi mentemque levari:
Indicit pacem. Tenues sic orsus in auras
Evasit, caelumque petit Atlantide natus.
190Extemplo turbata cohors fortissima ponti
Deponunt animos, horrentiaque arma reponunt
Undicolae magni. Caeptis desistere durum
Est visum cunctis, placidamque resumere mentem:
Iam levior medio mollescit pectoris ira.
195Non aliter torrens immensis imbribus auctus
Volvitur in praeceps tumidus, magnoque fragore
Tunc sylvas montesque trahit: si cesserit ira
Iunonis saevae, boreasque induxerit aethram,
Paullatim vires iramque repellit eundo.
200Affuit et signum placatae Palladis illic.
Nulla quidem florent tanto nunc munere Divae
Tempora, Vir clemens, romanae gloria gentis.
Credibile est illam tractus superasse pelasgos,
Et Menphys penetrasse lares Tyriosque vetustos,
205Ac Bardos intrasse ferunt in carmine sacros:
Tum Druidas quaesisse simul quibus omne per aevum
Solis nosse datur divos et numina caeli.
Hinc capitolinae scitatur moenia Romae:
In numerum redigit cunctos, spernitque Minerva
210Nunc omnem Hesperiam. Sed tantum munere digna
Gens perusina fuit, toties oppressa tirannis:
Ipsa fuit sedes sapientis Pallados olim,
Iunonisque domus, Cereris templumque superbum
Legiferae, nec Martis opus frigebat in urbe.
215Templa quoque Ignipotens iampridem victor habebat
Hic defensa suis a flammis viribus urbis.
Hic legesque datae populis, hic pulchra sophiae
Dogmata dictata, hic viguit prudentia semper,
Ac bello robur conservans agger ab hoste:
220Pulchrum pro patria fatum succurrit in armis.
Hinc non imbelles montana per avia damas
Sectantur pueri ferro, nec cuspide callens
Vexatur vulpis, nec vulnere fossa fatiscit.
Irretire plagis vulpes, circumdare saltus,
225Et damas leporesque sequi, canibusque potiri,
Ludus erit; sic praeda canum, sic gloria dentis.
Sed caedes inferre lupis, aprisque, ferisque,
Tollere sed tauros et perdere caedibus ursos,
Hoc virtutis opus: paucos ea gloria tangit;
230Haec nostram portenta iuvant tanguntque iuventam.
Lethifer hic campus belli est cognomine dictus
Bellicus. Hunc muris intra pomeria septum
(Martis opus) festis exercet turba diebus:
Hoc campo telis, saxis, animisque, minisque
235Res agitur; saxis primum, tum cominus armis:
Ardentes cernas vera in certamina turmas.
Haud desunt acies, legio, globus, ordo, caterva;
Atque duces, pedites, animi nec munera desunt.
Saxa volant, nimbique cadunt vel grandinis instar,
240Et Phaebum Marti rapiunt arcentque coruscum.
Heu! quoniam tenebris habitus fit semper ab annis,
Non hic bacchantes populorum palluit iras,
Non diros caedis ritus; sed sanguine gaudet.
Ad gladios hinc atque enses, ad spicula et arcus
245Transitus est praeceps. Subeunt mox ira, libido,
Ardor opum, praedaeque sitis, discordia regni
Plusquam civilis. Venduntur munera, iura
Vel pretio cedunt vel ferro vieta quiescunt.
Per populos Scythiae tales, per inhospita Tauri
250Duc iuga, per syrtes, vacuique per atria Ditis;
Fervebit sanguis semper, nec fata timebunt:
Horrebunt strepitus nullos Acherontis avari.
Dolia si fuerint ab origine plena sapore
Nectaris idaei, summo vel honore falerni,
255Certabunt servare diu nec temnere odores.
Sic puer a cuna delectis moribus altus
Nunquam pravus erit, nunquam perversus et atrox.
Tale decus patriae Puerum castissima quondam
Te genuit genetrix maiorum sanguine nata,
260Faemina voce quidem. Speculum virtutis et huius
Rara fuit semper sapientia, rara fidesque.
Ut puer est genitus, quamprimum pendet ab omni
Sorte patrum et semper generoso more colendus.
Sic igitur quondam coluit te sedula mater,
265Ac semper docuit virtutem extendere factis.
Dulce decus patriae, pulchri servator honesti
Ac pacis custos, vitiorum acerrimus hostis.
Ornatos virtute foves, numeroque repellis;
Ac miseris passim suavissima edulia praebes.
270Hic veteres sentes perusina ex urbe revulsit
. . . . . . . . . . . . .
Ast alias dabitur, Iuvenis, tua dicere facta.
Sic decus usque tuum naturae munere duret,
Perpetuas frondes tua dum servabit oliva.
Hac igitur laeti velati tempora nautae
Conclamant pacem, sic pacem stagna reflectunt.
290Tunc tandem hesperio fulgentes Delius ipse
Oceano mersurus erat sub vespere currus,
Cum sua quisque petit, sublato milite, tecta.
Mox praedam condunt caveis e vimine factis:
Annua nam mittunt tiberinis vimina ripis
295Formia castra. Quibus praeclarae stirpis alumnus
Imperat. Ehu! Grypho signa ad mavortia natus
Quondam, nunc victus longaeva nocte iacebit.
........................
Suspensa ad ventos pars humida retia tendunt;
Portubus ast aliis et duro fune locatur
300Per noctem secura ratis, ni flaverit atrox
Africus, aut vasti spirarint flamina cori,
Volverit ac zephyrus saevos ad litora fluctus.
Tum Cerere, Bromioque levant sua corpora fessi
Nautae; tum molli reddunt ea fortia somno.
305Instauratque artus venturo turba labori,
Coniuge seposita; dulcis fit et immemor artis,
Per quam fortis equos hortorum tendit Alumnus.