I.to drive out or forth, to thrust out, to take or turn out.
I. Lit.
A. In gen.: “reges ex civitate,” to expel, Cic. de Or. 2, 48, 199: “hostem e campo,” Liv. 3, 61, 8: exigor patria, Naev. ap. Non. 291, 4: “aliquem domo,” Liv. 39, 11, 2: “aliquem campo,” id. 37, 41, 12: “omnes foras,” Plaut. Aul. 3, 1, 7: “adcolas ultra famam,” Plin. 2, 68, 68, § 175: “exacti reges,” driven away, Cic. de Or. 1, 9, 37; cf.: “Tarquinio exacto,” id. Rep. 1, 40: “anno post Tarquinios exactos,” Tac. A. 11, 22: “Orestes exactus furiis,” driven, tormented, Ov. Tr. 4, 4, 70: “virum a se,” Plaut. Mil. 4, 6, 62: “uxorem,” to put away, divorce, Ter. Hec. 2, 1, 45; Suet. Caes. 50; id. Claud. 26; cf.: illam suam (uxorem) suas res sibi habere jussit ex duodecim tabulis; claves ademit; “exegit,” turned her out of the house, Cic. Phil. 2, 28, 69: aliquem vitā, i. e. to kill, Sen. de Ira, 1, 6: corpus e stratis, to raise up or out, Sil. 16, 234: “maculam,” to take out, Suet. Aug. 94: et sacer admissas exigit Hebrus aquas, pours out into the sea, Ov. H. 2, 114; of weapons, to thrust from one, thrust, drive: “non circumspectis exactum viribus ensem Fregit,” thrust, impelled, Ov. M. 5, 171; so, “ensem,” Luc. 8, 656; cf.: “ensem per medium juvenem,” plunges through the middle, Verg. A. 10, 815: “gladium per viscera,” Flor. 4, 2, 68: “tela in aliquem,” Sen. Cons. ad Marc. 16; “hence: aliquem hastā,” i. e. to thrust through, transfix, Val. Fl. 6, 572.—Mid.: “quae (hasta) cervice exacta est,” passed out, passed through, Ov. M. 5, 138: prope sub conatu adversarii manus exigenda, to be put forth, raised (for a blow), Quint. 6, 4, 8 Spald.: “(capellas) a grege in campos, hircos in caprilia,” to drive out, Varr. R. R. 2, 3, 8: “sues pastum,” id. ib. 2, 4, 6: “radices altius,” to send out, Cels. 5, 28, 14; cf.: “vitis uvas,” Col. 3, 2, 10; 3, 6, 2; Cels. 8, 1 med.—
B. In partic.
1. A scenic t. t., to drive off, i. e. hiss off a piece or a player from the stage (rare): “spectandae (fabulae) an exigendae sint vobis prius,” Ter. And. prol. 27 Ruhnk.; so, fabulas, id. Hec. prol. alt. 4; id. ib. 7.—
2. To demand, require, enforce, exact payment of a debt, taxes, etc., or the performance of any other duty (very freq.; “syn.: posco, postulo, flagito, contendo, etc.): ad eas pecunias exigendas legatos misimus,” Cic. Fam. 13, 11, 1: pecunias a civitatibus, id. Div. ap. Caecil. 10, 33: “acerbissime pecunias imperatas,” Caes. B. C. 3, 32; cf. id. ib. 1, 6 fin.; Cic. Pis. 16, 38; id. N. D. 3, 34, 84: “quaternos denarios,” id. Font. 5, 9: “tributa,” id. Fam. 3, 7, 3: “pensionem,” id. ib. 6, 18, 5: “nomina sua,” Cic. Verr. 2, 1, 10, § 28: “mercedem,” id. Lael. 21, 80 et saep.: “equitum peditumque certum numerum a civitatibus Siciliae,” Caes. B. C. 1, 30, 4: “obsides ab Apolloniatibus,” id. ib. 3, 12, 1: “viam,” to demand the construction of a road, Cic. Verr. 2, 1, 59, § 154; Liv. 42, 3, 7: “a quoquam ne pejeret,” Juv. 13, 36.—Esp.: rationem, to exact an account: “ut Athenienses rationibus exigendis non vacarent,” Val. Max. 3, 1, ext. 1; Plin. Ep. 10, 81, 1: “libertorum nomina a quibus ratio exigi posset,” Suet. Aug. 101 fin.—
(β).
In pass.: exigor aliquid, to be solicited, dunned for money, etc. (post-class.): exigor portorium, id est, exigitur de me portorium, Caecil. ap. Gell. 15, 14, 5; id. ap. Non. 106, 24: (Rib. Com. Fragm. p. 51): sese pecunias maximas exactos esse, Q. Metell. Numid. ap. Gell. 15, 14, 2; Dig. 23, 4, 32.—
3. To examine, inquire into (post-Aug.): “nec illae (conjuges) numerare aut exigere plagas pavent,” Tac. G. 7 fin. (so Ritter, Halm, with all MSS., cf. Holzmann ad loc.; al. exugere, said to have been the read. of a lost codex, the Arundelianus; cf. exsugo); cf.: “exactum et a Titidio Labeone, cur omisisset, etc.,” id. A. 2, 85.—
4. Of places, to go or pass beyond, to pass by, leave behind (poet. and in post-Aug. prose): “cum primus equis exegit anhelis Phoebus Athon,” Val. Fl. 2, 75; cf. Prop. 3, 20, 11 (4, 20, 3 M.): “Troglodytae hibernum mare exigunt circa brumam,” Plin. 12, 19, 42, § 87.—
5. In mercant. lang., to dispose of, sell: “agrorum exigere fructus,” Liv. 34, 9, 9 Drak.: mercibus exactis, Col. poët. 10, 317. —
6. Mathemat. t. t., to apply to a standard or measure, i. e. to examine, try, measure, weigh by any thing: “ad perpendiculum columnas,” Cic. Verr. 2, 1, 51, § 133: “materiam ad regulam et libellam,” Plin. 36, 25, 63, § 188: “pondus margaritarum sua manu,” Suet. Caes. 47; cf.: “aliquid mensura,” Plin. 17, 21, 35, § 159.
II. Trop.
A. In gen., to drive out, expel (very rare): “locus, Ubi labore lassitudo exigunda ex corpore,” Plaut. Capt. 5, 4, 4: frigus atque horrorem vestimentis, Lucil. ap. Non. 291, 8.—Far more freq. and class.,
B. In partic.
1. (Acc. to I. B. 2.) To require, demand, claim any thing due: “ego vero et exspectabo ea quae polliceris, neque exigam, nisi tuo commodo,” Cic. Brut. 4, 17: “aliquid exigere magis quam rogare,” id. Fam. 2, 6, 1: “longiores litteras exspectabo vel potius exigam,” id. ib. 15, 16, 1: “omnibus ex rebus voluptatem quasi mercedem,” id. Fin. 2, 22, 73: “ab hoc acerbius exegit natura quod dederat,” demanded back, reclaimed, id. Tusc. 1, 39, 93 Klotz.: “non ut a poëta, sed ut a teste veritatem exigunt,” id. Leg. 1, 1, 4: “has toties optata exegit gloria poenas,” has cost, Juv. 10, 187: “poenas,” to take vengeance, id. 10, 84: “de vulnere poenas,” Ov. M. 14, 478: poenam (alicui), Sen. de Ira, 2, 22 fin.; Ov. F. 4, 230: “gravia piacula ab aliquo,” Liv. 29, 18, 18 et saep.—With ut: “exigerem ex te cogeremque, ut responderes,” Cic. Fin. 2, 35, 119; 4, 28, 80; cf.: “Calypso exigit fata ducis,” questions, inquires into, Ov. A. A. 2, 130: “exactum a marito, cur, etc.,” Tac. A. 2, 85: “exigite ut mores seu pollice ducat,” Juv. 7, 237 sq.—With an object-clause: “exigimus potuisse eum eo tempore testamentum facere,” Dig. 29, 7, 8; 24, 3, 2.— Absol.: “in exigendo non acerbum,” Cic. Off. 2, 18, 64: “cum res exiget,” Quint. 5, 11, 5; 10, 3, 3; cf.: “ut res exiget,” id. 12, 10, 69: “si communis utilitas exegerit,” id. 12, 1, 37.— Esp.: rationem, to require an account: “rerum gestarum,” Just. 19, 2, 6: “numquid rationem exiges, cum tibi aliquis hos dixerit versus?” an explanation, Sen. Ep. 94, 28; Plin. Ep. 19, 9.—
2. Of time, life, etc., to lead, spend, pass, complete, finish: “non novisse quicum aetatem exegerim,” Plaut. Trin. 4, 2, 111; id. Capt. 3, 5, 62: “tecum aetatem,” id. Mil. 4, 2, 48; 4, 6, 60; id. Cas. 2, 5, 12: “ut te dignam mala malam aetatem exigas,” id. Aul. 1, 1, 4: vitam taetre, Cat. Or. inc. 15; Ter. Heaut. 2, 3, 39: “cum maerore graviorem vitam,” Sall. J. 14, 15; 85, 49; Plin. 7, 44, 45, § 139; Vitr. 2, 1, 4; Val. Max. 3, 5, 4 al.: “vitae tempus,” Sen. Ep. 2, 2; Val. Max. 3, 3, ext. 6: “jam ad pariendum temporibus exactis,” Cic. Verr. 2, 1, 18, § 48: qui exacta aetate moriuntur, at the close of the vigorous period of life, Cic. Tusc. 1, 39, 93; Cic. Verr. 2, 5, 8, § 21; Sall. J. 6, 2; Liv. 2, 40, 11 al.: “mediam dies exegerat horam,” Ov. Am. 1, 5, 1: “aevum,” Lucr. 4, 1235; Verg. A. 7, 777; Ov. M. 12, 209: “tristissimam noctem,” Petr. 115: “diem supremum noctemque,” Tac. A. 3, 16: “ullum tempus jucundius,” Plin. Ep. 3, 1, 1: “jam aestatem exactam esse,” Sall. J. 61, 1: “per exactos annos,” at the end of every year, Hor. C. 3, 22, 6: “exacto per scelera die,” Tac. H. 1, 47; id. A. 3, 16; so, “exacto quadriennio,” Plin. 2, 47, 48, § 130; Verg. G. 3, 190; Stat. S. 2, 2, 47.—
4. To bring to an end, to conclude, finish, complete a thing (poet. and in post-Aug. prose): “exegi monumentum aere perennius,” Hor. C. 3, 30, 1: “opus,” Ov. R. Am. 811; id. M. 15, 871: “exactus tenui pumice versus eat,” Prop. 3, 1, 8; Verg. A. 6, 637: “commentarii ita sunt exacti, ut, etc.,” Quint. 10, 7, 30: “eandem gracilitatem stilo exigere condiscant,” to reach, attain to, id. 1, 9, 2.—
5. To determine, ascertain, find out: “sociisque exacta referre,” his discoveries, Verg. A. 1, 309: “non prius exacta tenui ratione saporum,” before he has ascertained, Hor. S. 2, 4, 36.—Pass. impers.: “non tamen exactum, quid agat,” Ov. F. 3, 637; cf. id. Am, 3, 7, 16. —
6. (Acc. to I. B. 3.) To weigh, try, prove, measure, examine, adjust, estimate, consider, = examinare, ponderare (class. but perh. not in Cic.): si ad illam summam veritatem legitimum jus exegeris, etc., Cael. ap. Cic. Fam. 8, 6, 1; cf.: nolite ad vestras leges atque instituta exigere ea, quae Lacedaemone fiunt, to estimate by the standard of, etc., Liv. 34, 31, 17; so, “opus ad vires suas,” Ov. A. A. 2, 502: “si omnia argumenta ad obrussam coeperimus exigere,” Sen. Q. N. 4, 5, 1; cf.: “principatus tuus ad obrussam exigitur,” id. de Clem. 1, 1, 6: “se ad aliquem,” id. Ep. 11 fin.: “regulam emendate loquendi,” Quint. 1, 5, 2: “illa non nisi aure exiguntur, quae fiunt per sonos,” are judged of, id. 1, 5, 19; cf. id. 1, 4, 7.—
7. To treat, consult, deliberate respecting something, = considerare, deliberare (class. but not in Cic.): de his rebus ut exigeret cum eo, Furnio mandavi, Planc. ap. Cic. Fam. 10, 24, 7: “cum aliquo,” Plin. Ep. 6, 12, 3; cf.: “secum aliquid,” Verg. A. 4, 476; Ov. M. 10, 587; Sen. Ep. 27: “de aliqua re coram,” Plin. Ep. 9, 26, 13: “haec exigentes hostes oppressere,” Liv. 22, 49, 12: “quid dicendum, quid tacendum, quid differendum sit, exigere consilii est,” Quint. 6, 5, 5.—
8. To endure, undergo: “aerumnam,” Plaut. Capt. 5, 4, 12. —Hence, exactus , a, um, P. a. (acc. to I. B. 5., measured; hence), precise, accurate, exact (poet and in post-Aug. prose): “difficile est, quot ceciderint, exacto affirmare numero,” Liv. 3, 5, 12: “acies falcis,” Plin. 17, 27, 42, § 251: “fides,” Ov. Pont. 4, 9, 46.— Comp.: “cura,” Suet. Tib. 18; Mart. 4, 87, 4. —Sup.: “diligentia,” Front. Aquaed. 89: “vir,” Plin. Ep. 8, 23, 5.—With gen.: “Mamurius, morum fabraene exactior artis, Difficile est dicere,” Ov. F. 3, 383.—Adv.: exacte , exactly, precisely, accurately: “ut exacte perorantibus mos est,” Sid. Ep. 7, 9.—Comp.: dicere, disserere, Mel. Prooem. § 2; Gell. 1, 3, 21.—Sup.: “pascere,” Sid. Ep. 5, 11.