Florus, Lucius Annaeus, Epitome Rerum Romanorum
Edward Seymour Forster, Ed.

---

---

IAM toto orbe paene pacato maius erat imperium Romanum, quam ut ullis exteris viribus opprimi posset. Itaque invidens fortuna principi gentium populo ipsum illum in exitium sui armavit. [2] Ac ¹ [p. 266] Mariana quidem Cinnanaque rabies iam intra urbem praeluserat, ²quasi si experiretur. Sullana tempestas latius, intra Italiam tamen, detonuerat. [3] Caesaris furor atque Pompei urbem Italiam, gentes nationes, totum denique qua patebat ³imperium quodam quasi diluvio et inflammatione corripuit, adeo ut non recte tantum civile dicatur, [4] ac ne sociale quidem, sed nec externum, sed potius commune quoddam ex omnibus et plus quam bellum. [5] Quippe si duces eius inspicias, totus senatus in partibus; si exercitus, hinc undecim legiones, inde decem et octo, flos omnis et robur Italici sanguinis; si auxilia sociorum, hinc Gallici Germanique dilectus, inde Deiotarus, Ariobarzanes, Tarcondimotus, Cotys et Rhascypolis,⁴omne Thraciae, Cappadociae, Macedoniae, Ciliciae, [6] Graeciae totiusque robur orientis; si moram belli, quattuor anni, sed ⁵pro clade rerum breves; ⁶si locum et spatium, ⁷commissum est intra Italiam, inde se in Galliam Hispaniamque deflexit re-versumque ab occasu totis viribus in Epiro Thessa-liaque consedit; hinc in Aegyptum subito transi-luit, inde respexit Asiam, Africae incubuit, postremo in Hispaniam regyravit ⁸et ibi aliquando defecit. [7] Sed non et odia partium finita cum bello. Non ^{9 10 11 12 13 14 15} [p. 268] enim prius quieverunt, quam in ipsa urbe medio senatu eorum, qui victi erant, odia victoris se caede satiarent. [8] Causa tantae calamitatis eadem quae ¹⁶omnium, nimia felicitas. Si quidem Quinto Metello Lucio Afranio ¹⁷consulibus cum Romana maiestas toto orbe polleret recentesque victorias, Ponticos et Armenios triumphos, in Pompeianis theatris Roma cantaret, nimia Pompei potentia apud otiosos, ut solet, cives movit invidiam. [9] Metellus ob inminutum Cretae triumphum, Cato adversus potentes semper obliquus detrectare Pompeio actisque eius obstrepere. Hic dolor transversum egit et ad praesidia dignitati paranda inpulit. [10] Forte tunc Crassus genere, divitiis, dignitate florebat, ut ¹⁸vellet tamen auctions opes; C. Caesar eloquentia et spiritu, ecce iam et consulatu adlevabatur; Pompeius tamen inter utrumque eminebat. [11] Sic igitur Caesare dignitatem conparare, Crasso augere, Pompeio retinere cupientibus, omnibusque pariter potentiae cupidis de invadenda re publica facile convenit. [12] Ergo cum mutuis viribus in suum quisque decus niterentur, Galliam Caesar invadit, Crassus Asiam, Pompeius Hispaniam: tres maximi exercitus, et in his orbis imperium societate ^{19 20 21} [p. 270] [13] trium principum occupatur. Decem annos traxit ista dominatio ex fide, quia mutuo metu tenebantur. Crassi morte apud Parthos, morte Iuliae Caesaris filiae, quae nupta Pompeio generi socerique concordiam matrimonii foedere continebat, statim aemulatio erupit. [14] Iam Pompeio suspectae Caesaris opes et Caesari Pompeiana dignitas gravis. Nec ille ferebat parem, nec hic superiorem. Pro nefas! Sic de principatu laborabant, tamquam duos tanti imperii fortuna non caperet. [15] Ergo Lentulo Marcelloque consulibus rupta primum coniurationis fides. ²²De successione Caesaris senatus, id est Pompeius, agitabat, nec ille abnuebat, si ratio sui proximis comitiis haberetur. [16] Ut daretur consulatus absenti, quem decem tribuni favente Pompeio nuper decreverant, dissimulante eodem negabatur: veniret et peteret more maiorum. [17] Ille contra flagitare decreta, ac, nisi fides permaneret, non remittere exercitum. Ergo ut in hostem decernitur. His Caesar agitatus statuit praemia armorum armis defendere. [18] Prima civilis belli harena Italia fuit, cuius arces levibus praesidiis Pompeius insederat; sed omnia ²³ [p. 272] [19] subito Caesaris impetu oppressa sunt. Prima Arimino signa cecinerunt. Tum pulsus Etruria Libo, Vmbria Thermus, Domitius Corfinio. Et peractum erat bellum sine sanguine, si Pompeium Brundisii opprimere potuisset. [20] Et ceperat; sed ille per obsessi claustra portus nocturna fuga evasit. Turpe dictu: modo princeps patrum, pacis bellique moderator, per triumphatum a se mare lacera et paene inermi nave fugiebat. [21] Nec Pompei ab Italia quam senatus ab urbe fuga turpior:²⁴quam paene vacuam, metu Caesar ingressus consulem se ipse fecit. Aerarium quoque sanctum, quod quia tardius aperiebant tribuni iussit effringi, censumque et patrimonium populi Romani ante rapuit quam imperium. [22] Pulso fugatoque Pompeio maluit prius ordinare provincias quam ipsum sequi. Siciliam et Sardiniam, [23] annonae pignera, per legatos habet. Nihil hostile erat in Gallia; pacem ipse fecerat. Sed ad Hispanienses Pompei exercitus transeunti per eam duci portas claudere ausa Massilia est. Misera dum cupit pacem, belli metu in bellum incidit; sed quia tuta muris erat, vinci eam sibi iussit absenti. ²⁵ [p. 274] [24] Graecula civitas non pro mollitia nominis et vallum rumpere et incendere machinas ausa, etiam congredi navibus; [25] sed Brutus, cui mandatum erat bellum, victos terra marique perdomuit. Mox dedentibus se omnia ablata praeter quam potiorem omnibus habebant libertatem. [26] Anceps variumque sed incruentum in Hispania bellum cum legatis Gnaei Pompei, Petreio et Afranio, quos Ilerdae castra habentes apud Sicorim amnem obsidere et ab oppido intercludere adgreditur. [27] Interim abundatio verni fluminis commeatibus prohibebat: sic fame castra temptata sunt, [28] obsessorque ipse quasi obsidebatur. Sed ubi pax fluminis redit, et ²⁶populationibus et pugnae ²⁷campos aperuit, iterum ferox instat et cedentes ad Celtiberiam consecutus aggere et vallo et per haec siti ad deditionem conpulit. [29] ²⁸Sic citerior Hispania recepta est, nec ulterior moram fecit. Quid enim una post quinque legiones? Itaque ultro cedente Varrone Gades, fretum, Oceanus, omnia felicitatem Caesaris sequebantur. [30] Aliquid tamen adversus absentem ducem ausa Fortuna est circa Illyricum ²⁹et Africam,³⁰quasi de industria prospera eius adversis radiaret; [31] ³¹quippe cum fauces Adriani maris iussi ³²occupare Dolabella ^{33 34 35 36 37 38 39} [p. 276] et Antonius, ille Illyrico, hic Curictico ⁴⁰litore castra posuissent, iam maria late tenente Pompeio, repente legatus eius Octavius Libo ingentibus ⁴¹copiis classicorum utrumque circumvenit. [32] Deditionem fames extorsit Antonio. Missae quoque a Basilo ⁴²in auxilium eius rates, quales inopia navium fecerat,⁴³nova Pompeianorum arte Cilicum actis sub mari funibus captae quasi per indaginem. [33] Duas tamen aestus explicuit. Una, quae Opiterginos ferebat, in vadis haesit memorandumque posteris exemplum ⁴⁴dedit. Quippe vix mille iuvenum manus circumfusi undique exercitus per totum diem tela sustinuit, et cum exitum virtus non haberet, tandem, ⁴⁵ne in deditionem veniret, hortante tribuno Vulteio mutuis ictibus inter se concurrit. [34] In Africa quoque par et virtus et calamitas Curionis fuit, qui ad recipiendam provinciam missus, pulso fugatoque Varo ⁴⁶superbus, subitum Iubae regis adventum equitatumque Maurorum sustinere non potuit. Patebat victo fuga; sed pudor suasit, ut amissum sua temeritate exercitum morte ⁴⁷sequeretur. [35] Sed iam debitum par Fortuna flagitante sedem bello Pompeius Epiron elegerat; nec Caesar morabatur. [36] Quippe ordinatis a tergo omnibus, quamvis ^{48 49 50 51 52 53 54 55} [p. 278] hiemps media prohiberet tempestate, ad bellum navigavit; [37] positisque ad Oricum castris, cum pars exercitus ob inopiam navium cum Antonio relicta Brundisii moram faceret, adeo inpatiens erat, ut ad arcessendos eos ardente ventis mari, nocte concubia, speculatorio navigio solus ire temptaverit. Extat ad trepidum tanto discrimine gubernatorem vox ipsius, ‘Quid times? ⁵⁶Caesarem venis.’ Contractis in unum undique omnibus copiis positisque comminus castris diversa erant ducum consilia. [38] Caesar pro natura ferox et conficiendae rei cupidus ostentare aciem, provocare, lacessere; [39] nunc obsidione castrorum, quae sedecim milium vallo obduxerat—sed quid iis ⁵⁷obesset obsidio, qui patente mari omnibus copiis abundarent?—nunc expugnatione Dyrrachi inrita, quippe quam vel ⁵⁸situs inexpugnabilem faceret; [40] ad hoc adsiduis in eruptione ⁵⁹hostium proeliis, quo tempore egregia virtus Scaevolae centurionis emicuit, cuius in scuto centum atque viginti tela sederunt; [41] iam vero urbium direptione sociarum, cum Oricum et Gomphos et alia castella ⁶⁰ [42] Thessaliae vastaret. Pompeius adversus haec nectere moras, tergiversari, sic hostem interclusum undique ^{61 62 63 64 65} [p. 280] inopia commeatuum terere, usque dum ardentissimi ducis consenesceret impetus. [43] Nec diutius profuit ducis salutare consilium. Miles otium, socii moram, principes ambitum ducis increpabant. Sic praecipitantibus fatis proelio sumpta Thessalia est, et Philippicis campis urbis, ⁶⁶imperii, generis humani fata commissa sunt. [44] Numquam ullo loco tantum virium populi Romani, tantum dignitatis Fortuna respexit: trecenta amplius milia hinc vel illinc praeter auxilia, reges et senatum. [45] Numquam inminentis ruinae manifestiora prodigia: fuga victimarum, examina in signis, interdiu tenebrae. Dux ipse in nocturna imagine plausu theatri sui in modum ⁶⁷planctus circumsonatus et mane cum pullo pallio—nefas—apud principia conspectus est. [46] Numquam acrior neque alacrior exercitus Caesaris fuit; inde classica prius, inde tela. Adnotatum quoque committentis aciem Crastini pilum, qui mox adacto in os gladio—sic inter cadavera repertus est— libidinem ac rabiem qua pugnaverat ipsa novitate volneris praeferebat. [47] Sed nec minus admirabilior illius ⁶⁸exitus belli. Quippe cum Pompeius adeo equitum copia abundaret, ut facile circumventurus ^{69 70 71} [p. 282] sibi Caesarem videretur, circumventus ipse est. [48] Nam cum diu aequo Marte contenderent, iussuque Pompei fusus ⁷²a cornu erupisset equitatus, repente hinc signo dato Germanorum cohortes tantum in effusos equites fecere impetum, ut illi esse ⁷³pedites, [49] hi ⁷⁴venire in equis viderentur. Hanc stragem fugientis equitatus levis armaturae ruina comitata est; tunc terrore latius dato, turbantibus invicem copiis, reliqua strages quasi una manu facta est; nec ulla res magis exitio fuit quam ipsa exercitus magnitudo. [50] Multus in eo proelio Caesar fuit mediusque inter imperatorem et militem. Voces quoque obequitantis acceptae, altera cruenta, sed docta et ad victoriam efficax ‘miles faciem feri!’ altera ad iactationem conposita ‘parce civibus!’ [51] cum ipse sequeretur felicem utcumque in malis Pompeium, si eadem ipsum quae ⁷⁵exercitum eius fortuna traxisset. Superstes dignitatis suae vixit, ut cum maiore dedecore per Thessalica Tempe equo fugeret, ut una navicula Lesbon applicaret, ut ⁷⁶Syedris ⁷⁷in deserto Ciliciae scopulo fugam in Parthos, [52] Africam vel Aegyptum agitaret, ut denique Pelusio litore imperio vilissimi regis, consiliis spadonum et, ne quid malis desit, Septimii desertoris ^{78 79 80 81 82 83} [p. 284] sui gladio trucidatus sub oculis uxoris suae libero-rumque moreretur. [53] Quis non peractum esse cum Pompeio crederet? Atquin acrius multo atque vehementius Thessalici incendii cineres recaluerunt. [54] Et in Aegypto qui- [55] dem adversus Caesarem sine partibus bellum. Quippe cum Ptolemaeus, rex Alexandriae, summum civilis belli scelus peregisset et foedus amicitiae cum Caesare medio Pompei capite sanxisset, ultionem clarissimi viri manibus quaerente ⁸⁴Fortuna causa non defuit. [56] Cleopatra, regis soror, adfusa Caesaris genibus partem regni reposcebat. Aderat puellae forma, et quae duplicaretur ex illo, quod talis passa videbatur iniuriam, et⁸⁵odium ipsius regis, [57] qui Pompei caedem ⁸⁶partium fato, non Caesari dederat, haud dubie idem ⁸⁷in ipsum ausurus, si fuisset occasio. [58] ⁸⁸Quam ubi Caesar restitui iussit in regnum, statim ab isdem percussoribus Pompei obsessus in regia quamvis exigua manu ingentis exercitus molem mira virtute sustinuit. [59] Ac primum proximorum aedificiorum atque navalium ⁸⁹incendio infestorum hostium tela summovit, mox in paenin-sulam Pharon subitus evasit; inde depulsus in maria mira felicitate ad proximam classem enatavit, relicto ^{90 91 92 93 94 95} [p. 286] quidem in fluctibus paludamento seu fato seu consilio, ut illud ingruentibus hostium telis saxisque peteretur. [60] Tunc receptus a classicis suis, undique simul hostes adortus de inbelli ac perfida gente iusta generi manibus dedit. Quippe et Theodotus magister auctorque totius belli, et ne virilia quidem portenta, Pothinus atque Ganymedes diversa per mare et terras fuga morte consumpti. Regis ipsius corpus obrutum limo repertum est in aureae loricae honore. [61] In Asia quoque novus rerum motus a Ponto, plane ⁹⁶quasi de industria captante fortuna hunc Mithridatico regno exitum, ut a Pompeio pater, a Caesare filius vinceretur. [62] Rex Pharnaces magis discordiae nostrae fiducia quam suae virtutis infesto in Cappadociam agmine ruebat. [63] Sed hunc Caesar adgressus uno et, ut sic dixerim, non toto proelio obtrivit, more fulminis, quod uno eodemque momento venit, percussit, abscessit. Nec vana ⁹⁷de se praedicatio est Caesaris, ante hostem victum esse quam visum. [64] Sic cum exteris; at in Africa cum civibus multo atrocius quam in Pharsalia. Hic reliquias partium naufragarum quidam fugae aestus expulerat; nec reliquias diceres, sed integrum bellum. [65] Sparsae ^{98 99} [p. 288] magis quam oppressae vires erant; auxerat sacramentum ipsa clades imperatoris, nec degenerabat ducum successio. Quippe satis ample sonabant ¹⁰⁰in Pompeiani nominis locum Cato et Scipio. Accessit copiis Mauretaniae rex Iuba, videlicet ut latius vinceret Caesar. [66] Nihil ergo inter Pharsaliam et Thapson, nisi quod amplior; eoque acrior Caesareanorum impetus fuit, indignantium post Pompeium crevisse bellum; denique, quod alias numquam, ante imperium ducis sua sponte signa cecinerunt. [67] Strages ¹⁰¹a Iuba coepit, cuius elephanti bellorum rudes et nuperi ¹⁰²a silva consternati subito clangore lituorum in suos sese circumegere. Statim exercitus in fugam, nec duces fortiores ¹⁰³quam ut effugerent. Non inconspicua tamen mors omnium. [68] Iam Scipio nave fugiebat; sed adsecutis hostibus gladium per viscera exegit et, ubi esset quodam requirenti, respondit hoc ipsum, ‘Bene se habet imperator.’ Iuba cum se recepisset in regiam, magnifice epulatus est postero die cum Petreio fugae comite superque mensas et pocula interficiendum se ei praebuit. [69] Ille et regi suffecit et sibi, cum interim semesi in medio cibi et parentalia fercula ^{104 105 106 107} [p. 290] [70] regio ¹⁰⁸simul Romanoque sanguine madebant. Cato non interfuit bello. Positis apud Bagradam castris Vticam veluti altera Africae claustra servabat. Sed accepta partium clade nihil cunctatus, ¹⁰⁹ut sapiente dignum erat, mortem sibi etiam laetus accivit. [71] Nam postquam filium comitesque ab amplexu dimisit, in noctem lecto ad lucernam Platonis libro, qui in-mortalitatem animae docet, paulum quieti dedit; [72] tunc circa primam vigiliam stricto gladio revelatum pectus semel iterumque percussit. Ausi post hoc virum medici violare fomentis. Ille passus, dum abscederent, rescidit plagas secutaque vi sanguinis moribundas manus in ipso volnere reliquit, quod ipse bis fecerat. [73] Quasi numquam esset dimicatum, sic arma rursus et partes, quantoque Africa supra Thessaliam fuit, [74] tanto Africam superabat Hispania. Plurimum quantum favoris partibus dabat fraternitas ducum et pro uno duos stare Pompeios. [75] Itaque nusquam atrocius nec tam ancipiti Marte concursum est. Primum in ipso ostio Oceani Varus ¹¹⁰Didiusque legati conflixere. Sed acrius fuit cum ipso mari quam inter se navibus bellum, siquidem, quasi furorem civicum ¹¹¹castigaret, [76] Oceanus utramque classem naufragio cecidit. Quinam ille horror, cum eodem tempore fluctus, ¹¹²procellae, viri, naves, armamenta ¹¹³confligerent! Adde situs ipsius formidinem, vergentia ¹¹⁴in unum hinc ^{115 116 117 118 119 120 121} [p. 292] Hispaniae, inde Mauritaniae litora, mare et intestinum et externum inminentesque Herculis speculas, cum omnia undique simul proelio et tempestate saevirent. [77] Mox circa obsidionem urbium utrimque discursum est, quae miserae inter hos atque illos duces societatis Romanae ¹²²poenas dabant. Omnium postrema certaminum Munda. [78] Hic non pro cetera felicitate, sed anceps et diu triste proelium, ut plane videretur nescio quid deliberare ¹²³Fortuna. [79] Sane et ipse ante aciem maestior non ex more Caesar, sive ¹²⁴respectu ¹²⁵fragilitatis humanae, sive nimiam prosperorum suspectam habens continuationem, vel eadem timens, postquam idem esse coeperat quod Pompeius; et ¹²⁶in ipso proelio, quod nemo umquam meminerat, [80] cum diu pari Marte acies nihil amplius quam occiderent, in medio ardore pugnantium subito ingens inter utrosque silentium, quasi convenisset et hic ¹²⁷omnium sensus esset, ‘quo usque illud?’ Novissime ¹²⁸inusitatum Caesaris oculis nefas: [81] post quattuordecim annos probata veteranorum manus gradum retro dedit, quos, etsi nondum fugerant ¹²⁹apparuit tamen pudore magis quam virtute resistere. [82] Itaque ille ablegato equo similis furenti primam in aciem procurrit. Ibi prensare fugientis, confirmare ^{130 131 132 133 134 135 136 137} [p. 294] signiferos, orare hortari increpare, per totum denique agmen oculis manibus clamore volitare. [83] Dicitur in illa perturbatione et de extremis agitasse secum manifestoque voltu fuisse, quasi occupare mortem manu vellet; nisi ¹³⁸cohortes hostium quinque per trans-versam aciem actae, quas Labienus periclitantibus castris praesidio miserat, speciem fugae praebuissent. [84] Hoc aut et ¹³⁹ipse credidit aut dux callidus arripuit in occasionem, et quasi in fugientes et iam victos ¹⁴⁰simul et suorum erexit animos et hostis perculit. Nam et hi, dum se putant vincere, fortius sequi, et Pompeiani, dum fugere credunt suos, fugere coeperunt. [85] Quanta fuerit hostibus caedendis ¹⁴¹ira rabies-que victoribus, sic aestimare posses, ¹⁴²quod a proelio profugi cum se Mundam recepissent, et Caesar obsideri statim victos ¹⁴³imperasset, congestis cadaveribus agger effectus est, quae pilis tragulisque ¹⁴⁴confixa inter se tenebantur,—foedum etiam in barbaros. [86] Sed videlicet victoriam desperantibus Pompei liberis, Gnaeum proelio profugum, crure saucium, ¹⁴⁵deserta et avia petentem Caesonius apud Lauronem oppidum consecutus, pugnantem—adeo nondum desperabat—interfecit; [87] Sextum fortuna in ^{146 147 148 149 150 151 152 153} [p. 296] Celtiberia interim abscondit aliisque post Caesarem bellis servavit. [88] Caesar in patriam victor invenitur, primum de Gallia triumphum trahens: hic erat Rhenus et Rhodanus et ex auro captivus Oceanus. Altera laurus Aegyptia: tunc in ferculis Nilus, Arsinoe et ad simulacrum ignium ardens Pharos. [89] Tertius de Pharnace currus et Ponto. Quartus Iubam et Mauretaniam et bis subactam ostendebat Hispaniam. Pharsalia ¹⁵⁴et Thapsos et Munda nusquam. Et quanto maiora erant, de quibus non triumphabat! [90] Hic aliquando finis armis fuit; reliqua pax incruenta pensatumque clementia bellum. Nemo caesus imperio praeter Afranium (satis ignoverat semel) et Faustum Sullam (docuerat generos timere Pompeius) filiamque Pompei cum parvulis ¹⁵⁵ex Sulla ¹⁵⁶(hic posteris cavebatur). [91] Itaque non ingratis civibus omnes in principem congesti honores: circa templa imagines, in theatro distincta radiis corona, suggestus in curia, fastigium in domo, mensis in caelo, ad hoc pater ipse patriae perpetuusque dictator, novissime, dubium an ipso volente, ¹⁵⁷oblata ^{158 159 160 161} [p. 298] [92] pro rostris ab Antonio consule regni insignia. Quae omnia velut infulae in destinatam morti victimam congerebantur. Quippe clementiam principis vicit invidia, gravisque erat liberis ipsa beneficiorum potentia. [93] Nec diutius lata ¹⁶²dominatio est, sed Brutus et Cassius aliique patres consensere in caedem principis. [94] Quanta vis fati! Manaverat late coniuratio, libellus etiam Caesari datus eodem die, nec perlitare centum victimis potuerat. Venit in curiam tamen expeditionem Parthicam meditans. [95] Ibi in curuli sedentem eum senatus invasit, tribusque et viginti volneribus ad terram datus est. Sic ille, qui terrarum orbem civili sanguine impleverat, tandem ipse sanguine suo curiam implevit.