Columella, Lucius Junius Moderatus, Res Rustica, Books I-IV
Harrison Boyd Ash, Ed.

---

Proxima est cura de servis, cui quemque officio praeponere conveniat quosque et qualibus operibus destinare. Igitur praemoneo ne vilicum ex eo genere servorum, qui corpore placuerunt, ¹ [p. 84] instituamus, ne ex eo quidem ordine, qui urbanas ac [2] delicatas artes exercuerit. Socors et somniculosum genus id mancipiorum,²otiis, campo, circo, theatris, aleae, popinae, lupanaribus consuetum, numquam non easdem ineptias somniat; quas cum in agri culturam transtulit, non tantum in ipso servo quantum in universa re detrimenti dominus capit. Eligendus est rusticis operibus ab infante duratus et inspectus experimentis. Si tamen is non erit, de iis praeficiatur qui servitutem laboriosam toleraverunt; [3] iamque is ³transcendent aetatem primae iuventae nec dum senectutis attigerit, illa ne et auctoritatem detrahat ad imperium, quoniam maiores dedignentur parere adulescentulo, haec ne laboriosissimo succumbat operi. Mediae igitur sit aetatis et firmi roboris, peritus rerum rusticarum aut certe maximae curae, quo celerius addiscat. Nam non est nostri negotii [4] alterum imperare et alterum docere; neque enim recte opus exigere valet, qui quid aut qualiter faciendum sit ab subiecto discit. Potest etiam inlitteratus, dum modo tenacissimae memoriae, rem satis commode administrare. Eius modi vilicum Cornelius Celsus ait, saepius nummos domino quam librum adferre, quia nescius litterarum vel ipse minus possit ^{4 5} [p. 86] rationes contingere vel per alium propter conscientiam [5] fraudis timeat.⁶Sed qualicumque vilico contubernalis mulier adsignanda est, quae et ⁷contineat eum et in quibusdam rebus tamen adiuvet; eidemque actori praecipiendum est, ne convictum cum domestico multoque minus cum extero habeat. Non numquam tamen eum, quem assidue sedulum et fortem in operibus administrandis cognoverit, honoris causa mensae suae die festo dignetur adhibere. Sacrificia, nisi ex [6] praecepto domini, ne fecerit. Haruspices sagasque, quae utraque genera vana superstitione rudes animos ad impensas ac deinceps ad flagitia compellunt, ne admiserit, neque urbem neque ullas nundinas noverit, nisi emendae vendendaeve pertinentis ad se [7] rei causa. Vilicus enim, quod ait Cato, ambulator esse non debet; nec egredi terminos, nisi ut addiscat aliquam culturam, et hoc si ita in vicino est, ut remeare ⁸possit. Semitas novosque limites in agro fieri ne patiatur, neve hospitem, nisi amicum familiaremque domini necessarium, receperit. [8] Ut ab his arcendus, ita exhortandus est ad instrumentorum ⁹ferramentorumque curam, ut duplicia, quam numerus servorum exigit, refecta et reposita custodiat, ne quid a vicino petendum sit; quia plus in operis servorum quam in pretio rerum eius modi [9] consumitur. Cultam vestitamque familiam magis ^{10 11 12 13} [p. 88] utiliter quam delicate habeat munitamque diligenter a vento, frigore pluviaque, quae cuncta prohibentur pellibus manicatis, centonibus confectis vel sagis cucullis.Id si fiat, nullus dies tam intolerabilis est, [10] quo non sub divo moliri aliquid possit. Nec tantum operis agrestis sit artifex, sed et animi, quantum servile patitur ingenium, virtutibus instructus, ut neque remisse neque crudeliter imperet semperque aliquos ex melioribus foveat, parcat tamen etiam minus bonis, ita ut potius timeant eius severitatem, quam crudelitatem detestentur. Id contingere poterit, si maluerit custodire subiectos, ne peccent, quam neglegentia sua committere, ut puniat delinquentes. [11] Nulla est autem maior vel nequissimi hominis custodia quam operis exactio, ut iusta reddantur, ut vilicus semper se repraesentet. Sic enim et magistri singulorum officiorum sedulo munia sua exsequuntur,¹⁴et ceteri post fatigationem ¹⁵operis quieti ac somno potius quam deliciis operam dabunt. [12] Iam illa vetera, sed optimi moris, quae nunc exoleverunt, utinam possint obtineri: ne conservo ministro quoquam, nisi in re domini, utatur; ne cibum nisi in conspectu familiae capiat neve alium quam ^{16 17} [p. 90] qui ceteris praebetur. Sic enim curabit ut et panis diligenter eonfiat ¹⁸et reliqua salubriter apparentur. Ne extra fines nisi a se missum progredi sinat, sed nee ipse mittat, nisi magna necessitate cogente. [13] Neve negotietur sibi pecuniamque domini aut animalibus aut rebus aliis promercalibus occupet; haec enim negotiatio curam vilici avocat nee umquam patietur eum cum rationibus domini paria facere, sed ubi numeratio exigetur, rem pro nummis ostendit. In universum tamen hoc maxime obtinendum ab eo est, nequid se putet scire quod nesciat, quaeratque [14] semper addiscere quod ignorat. Nam cum multum prodest perite quid facere, tum plus obest perperam fecisse. Unum enim ac solum dominatur in rustieatione, quicquid exigit ratio culturae, semel facere, quippe cum emendatur vel imprudentia vel neglegentia, iam res ipsa decoxit nec in tantum postmodo exuberat, ut et se amissam restituat et quaestum temporum praeteritorum resarciat. [15] In ceteris servis haec fere praecepta servanda sunt, quae me custodisse non paenitet, ut rusticos, qui modo non incommode se gessissent, saepius quam urbanos familiarius adloquerer, et cum hac ¹⁹comitate domini levari perpetuum laborem eorum intel- ^{20 21} [p. 92] legerem, nonnumquam etiam iocarer et plus ipsis iocari permitterem. Iam illud saepe facio, ut quasi cum peritioribus de aliquibus operibus novis deliberem et per hoc cognoscam cuiusque ingenium, quale quamque sit prudens. Tum etiam libentius eos id opus adgredi video, de quo secum deliberatum [16] et consilio ipsorum susceptum putant. Nam illa sollemnia sunt omnibus circumspectis,²²ut ergastuli mancipia recognoscant,²³ut explorent ²⁴an diligenter vincti sint, an ipsae sedes custodiae satis tutae munitaeque sint, num ²⁵vilicus aut alligaverit quempiam domino nesciente aut revinxerit. Nam utrumque maxime servare debet, ut et quem pater familiae tali poena multaverit, vilicus nisi eiusdem permissu compedibus non eximat et quem ipse sua sponte [17] vinxerit, antequam sciat dominus, non resolvat; tantoque curiosior inquisitio patris familiae debet esse pro tali genere servorum, ne aut in vestiariis aut in ceteris praebitis iniuriose tractentur, quanto et pluribus subiecti, ut vilicis, ut operum magistris, ut ergastulariis, magis obnoxii perpetiendis iniuriis, et rursus saevitia atque avaritia laesi magis timendi [18] sunt. Itaque diligens dominus cum et ab ipsis tum et ab solutis, quibus maior est fides, quaerit,²⁶an ex ^{27 28 29 30 31} [p. 94] sua constitutione iusta percipiant, atque ipse panis potionisque probitatem ³²gustu suo explorat,³³vestem, manicas pedumque tegumina recognoscit.³⁴Saepe etiam querendi potestatem faciat de iis, qui aut crudeliter eos aut fraudulenter infestent. Nos quidem aliquando iuste dolentes tam vindicamus, quam animadvertimus in eos, qui seditionibus familiam concitant, qui calumniantur magistros suos; ac rursus praemio prosequimur ³⁵eos, qui strenue atque [19] industrie se gerunt. Feminis quoque fecundioribus, quarum in subole certus numerus honorari debet, otium, nonnumquam et libertatem dedimus, cum complures natos educassent. Nam cui tres erant filii, vacatio, cui plures,³⁶libertas quoque contingebat. Haec et ³⁷iustitia et cura patris familiae multum [20] confert augendo patrimonio. Sed et illa meminerit, cum e civitate remeaverit, deos penatis adorare; deinde, si tempestivum erit, confestim, si minus, postero die oculis perlustrare, omnes partes agri revisere atque aestimare num quid absentia sua de disciplina et custodia remiserit, num aliqua vitis, num arbor, num fruges absint; tum etiam pecus ³⁸et familiam recenseat fundique instrumentum et supellectilem. Quae cuncta si per plures annos facere instituerit, bene moratam disciplinam, cum senectus advenerit, obtinebit; nec erit ulla eius aetas annis ita confecta, ut spernatur a servis. ^{39 40 41 42 43 44 45} [p. 96]