Calenzio, Elisio Fratte, 1430 - 1502, Croacus libellus, Croacus libellus Croac. Croacus libellus (M. De Nichilo, 1981)

Dicite, di nemorum, quae prima iniuria ranas
Quisve furor tumidos in tristia funera mures
Impulit, hinc acies Rodilardi, hic arma Croaci.
Non audita prius geminorum proelia regum.
5Da mihi te facilem proque ignosce labori,
Terpsicore, mecumque duces et tristia bella
Prosequere, exiguo ni te pudet aequore remos
Flectere quo magnus iam dudum flexit Homerus.
Ille deos quondam solitus pupesque Pelasgas
10Troianasque aties canere et Mavortia tela,
Interdum vacuus divino carmine lusit
Summisitque liram et ranarum proelia dixit.
Non humile est igitur quicquid cantarat Homerus,
Nec te poeniteat mecum, mea Musa, iocari.
15Olim equidem, si fata sinant, si aspiret Apollo,
Non paulum graviora canam tecumque labores
Ausonios fortesque duces urbesque superbas
Expediam domitasque novo sub Caesare gentes.
Interea patiare iocos populumque natantem
20Montanasque aties in proelia leta vocari.
Incipio; tu me sequere et vestigia firma.
Stagnum erat in medio nemorum iuxtaque virentes
Rivulus exigua salices nutriverat unda.
Hic ranis statio laetissima sive calenti
25Sole sub arboribus, nuda seu frigore ripa
Congruere ad radios malint seu nare per undas.
Illic innumerae gentes et docta iuventus
Nare lacu celerique vadis contendere cursu
Et noctem querulo labentem fallere cantu.
30At mandata dabat populis et iura Croacus,
Maxima ranarum, cui primo in flore iuventae
Plurima congruerat cum regno gloria formae,
Gaudebatque lacu et ranarum sceptra tenebat.
Et iam tempus erat, quo Cinthius auge relicta
35Instaurare faces propiusque accedere terris
Coeperat oblitus percurrere segnius orbem,
Cum (puer infelix) cursu fatigatus et aestu
Mus Oleardus hians et faucibus arida siccis
Ora ferens vitreas ibat poturus ad undas.
40Vix sitiens prima vestigia fixit harena
Porrexitque ad aquas rictus hausitque liquorem,
Cum subito emicuit summoque in gurgite sedit
Rana loquax raucaque illi sic voce locuta est:
"Quo ruis imprudens? quaeve haec audacia fedo
45Contactu violasse lacus, mea regna, deosque
Nec veritus neve arma humeris aptissima nostris?
Quin age, siste gradum, fluctus prohibemus avitos,
Et secede lacu, nostros sensura lacertos
Bellua, ni veniam supplex in littore poscas".
50Dixit et informes erexit ad aethera rictus;
Lataque plus solito tumuerunt pectora regi.
Mus Oleardus ad haec: "Fastus depone superbos,
Hospes, - ait -; liceat gratos haurire liquores
Et sedare sitim tristique resistere morbo
55Pace tua, bone rex; neque enim turbavimus undas,
Nec me degenerem vilique ex sanguine natum
Invenies: haud ista decent opprobria regem.
Nam mihi rex pater est opibus Rodilardus et arvis
Non adeo spernendus avisque et sanguine divum.
60Ille Iovis magni genitum se prole fatetur.
Mater, Hamadriadas inter formosa puellas,
Coniugio regis Rodilardi lege potita est.
Imperium nemoris, silvas saltusque tenemus.
Non socios aut arma fero, qui tristia bella
65Improbus usque tuas veniam moturus ad undas.
Sed mihi dum cupido venandi summa libido est,
Dum praedam sequimur perque alta cacumina curro,
Amisi comites; et iam gravis altus eunti
Aestus erat, meque interea sitis arida fessum
70Occupat. Aspicio circum et nemora omnia lustro;
Hos tandem ad fontes veni. Si nomina quaeris,
Virtutemque animosque et fortia pectora dicam.
Clara mihi nomen Oleardum facta dedere;
Nemo fuit melior grati explorator olivi
75Nec quisquam levior, nec qui magis audeat urnae
Fidere sive oleo caudam mersare liquenti,
Ausus quin etiam somnos turbare minutos
Cattillae vetulaeque minas contemnere solus
Ardentemque facem et plenam asportare lucernam.
80Si pugnare iubes, talpas pictasque lacertas
Atque soporatos glires querulasque cicadas
In turpem timidamque fugam sine vulnere verti;
Saepe etiam tortos Orcho demisimus angues.
Quis videor?". Dixit geminoque in littore saltu
85Emicuit primasque ruit male cautus in undas,
Vicinoque cadens crustavit lumina limo.
Tum pater ille lacus verbis melioribus usus
Haec ait et tenuit crepitantia pectora risu:
"Si tibi rex genitor virtusque ita pervia bello,
90Nec superosque mentiris avos, Olearde, meorum
In partem veni regnorum et foedera iunge.
Nos etiam de stirpe deum, de sanguine natae.
Tu succede lacu, nostros visure penates
Comunesque habiture domos; populosque regemus
95Comunes; eadem nobis vel stare voluptas
Ad salices vel nare lacu, populosque tumentes
Frenare atque foro tristes audire querelas".
Dixerat. Haec placido est tandem mus ore locutus:
"O rex, non eadem est stagni terraeque potestas.
100Nos soliti montes habitare et mitia rura
Urbanasve domos, liquidis male namus in undis.
Non herbae virides nobis iuncosaque tellus
Densaque harundinibus placuere ulvaeque palustres,
Sed deserta domus ruris mensaeque relictae
105Castaneaeque iuvant fumosoque obvius igni
Caseus horrendisque sues pendentia terga
Clamantesque nuces et copia cara fabarum.
Vos habitate lacus et amatis vivite in undis;
Nos habeat foelix tellus, insignis olivo
110Ismarus et dulci Phaneia rura racemo".
Hic iterum liquidi stagni rex rana Croacus
Incipit atque dolos tumido sub pectore versat:
"Sic ais? Haud quisquam possedit latius alter
Iugera, nec me aliquis divorum munere vincet.
115Est comune solum, fateor, sed caetera nobis
Debentur solis elementa potentia ranis.
Nam modo tellurem pedibus, nunc aera plantis
Pulsamus, celeres liquidis modo namus in undis;
Et potero, si stagna velim dimittere, vestros
120Aequare hospicio reges et rodere glandes.
Verum quam melior cultus mihi visus aquarum
Aeternique lares mollique cubilia musco
Et dulces epulae Driadum mensaeque dearum.
Sed quid ego haec? aut quid tibi nunc incognita narrem,
125Si fas est spectare? Licet ditissima regna
Visere, neve time vitreas transire per undas.
Ipse ego te ad fluctus atque alta cubilia ducam;
Ipse subibo humeris, tu nostris crinibus haere".
Dixti et accubuit iuxta; tum credulus ille
130Ignarusque doli captusque cupidine rerum
Desilit in ranam dorsoque insedit amico.
Gaudet equo gaudetque lacu stultissima proles
Regis agri et nemorum, mediisque exultat in undis
Mus solitus muros et robora dura videre.
135Sed breve laetitiae spatium tristemque dedere
Fata viam ad terras, gemitum finemque laborum.
Nam cum vix medias tetigissent gurgitis undas
Deseruit comitem fugiens imosque petivit
Rana lacus subterque latens subsedit harena.
140Ille autem ignarus nandi fluctusque liquentis
Ter caput obiectans nullo adiutore per undas
Mersit aquis, totiens superas erexit ad auras
Infoelix, et cum potuit vix talia fatur:
"Sic me crudeli, ranarum pessima, laeto
145Demittis, nec te longaevi sceptra parentis,
Nec quod sim claro divorum sanguine natus,
Nec te, dira, movet quod amico foedere proddis,
At stabile in liquidis quicquam speravimus undis?"
Iure quidem et merito rupit sub pectore vocem,
150Plurimus in miseri veniens precordia fluctus.
Hinc illinc oculis latices metitur et aequo
Tellurem spatio distare per omnia vidit.
Quid faciat, cui se malit committere ripae
Incertum est; latos utroque a littore fluctus
155Prospicit infelix, neque enim sperare salutem
Audebat nec se tali committere pugnae.
Tum demum ambiguae decretum est credere sorti
Remigium, et placuit tandem qua venerat ire.
Nat quantum miser ille potest pedibusque fluenta
160Verberat et cauda fruitur temone per undas.
Heu nimis exiguo tenues in corpore vires!
Nare lacu natura negat nec contulit usus,
Paulatimque cadit virtus viresque relinquunt.
Tum vero exitium vitae finemque laborum
165Agnovitque moriensque vadis haec aedidit ore:
"Et poteris caelare deos, durissima, tantum,
Rana, nefas? Sic me moribundum deseris undis?
Nec sceleris nec te facti pudet? Omnia tandem
Spectarunt superi nec sic sine vindice abibo.
170At pugnare lacu et patriis confidere regnis,
Perfida, non stabili mecum contendere terra
Coestibus aut gladio potuisti sive palestra,
Qua nemo melius novit iactare lacertos
Aut glomerare pedes firmisque insistere plantis?"
175Vix ea finierat, fessos cum spiritus artus
Deserit et mediis iacuit resupinus in undis.
Viderat aequevi casum Cicerettus amici,
Amissus comes in silvis, tardeque secutus
Non potuit dominum revocare in fata ruentem,
180Sed fugiens in tecta celer Rodilardia fessus
Narrabat misero crudelia fata parenti
Ranarumque dolos, murem sine honore iacentem,
Et gemitum liquidis nati morientis in undis.
Tum rex exiliens solio miserabile sedit
185Moestus humi manibus genua inter curva revinctis,
Deicit et sceptrum et vulsam de fronte coronam
Infelix divosque vocat sine numine diros
Invisosque dies vitae regnumque nefandum.
At postquam longis implevit questibus auras
190Et lamenta dedit nato funesta, citari
Concilium iubet et primos assistere mures.
Truncus erat medio nemorum vastissimus altae
Castaneae, quem forte cavum natura crearat,
Seu longa assurgens latebrosum foecerat aetas;
195Intus larga domus, veterum penetralia regum
Atraque et tutae sedes. Hic regia magni
Muris erat, circumque duces et fida locarat
Agmina serpentum metuens et nocte volantis
Insidias volucris violentarumque ferarum.
200Huc, postquam miseri vulgata est phama tiramni,
Undique conveniunt mures flentique gementes
Tristantur regi et casum depromere poscunt.
Tum pater infoelix Rodilardus tristia nati
Funera deceptumque dolo fraudemque malignam
205Explicuit. Tremuere omnes luctumque dedere
Et tristem domini casum flevere minantes.
Rex iterum fari et tales expromere voces
Prosequitur: "Quis enim tantum crudelia, cives,
Funera natorum vidit? Num certe ego vitam
210Invisus duco superis castaeque Minervae,
Sive mihi tales nascenti fata dedere
Luctus et culpas luimus fortasse parentum?
Tris genui infelix natos, quorum ille Faburnus
Primus erat miserae patri spes una senectae;
215Illum, scitis, enim longo deflevimus evo
Ereptum insidiis rabidi post orrea cati.
Alter erat puer ille meus male Pardulus urbis
Incola, quem laqueo deceptum amisimus, eheu!
Sola superfuerat soboles Oleardus avito
220Successura patri solio et visura nepotes;
Hunc, monstrum superis invisum, rana peremit
Et nunc exanimum summa vehit alveus unda.
O proceres, si tela hominum, si iure timemus
Ideam Antigonen milvosque alteque gementem
225Ascalaphum catique minas et dira dragonum
Vulnera, cum ranis certe victoria nostra est.
Quare agite, obscenos mecum contemnite fluctus,
Bellum ingens, bellum est ranis sine fine gerendum.
Nos clipeos atque arma humeris aptissima habemus
230Telaque, nec desunt animi nec fortia bello
Pectora; nudae illae demum nec sistere contra
Nec poterunt acies nostras vitare sub undis".
Dixerat ille gemens; cuncti assensere frementes,
Bellum iramque odiumque et mox crudelia iurant
235Vulnera ranarum regi populoque natanti.
Talia dum vacuas iactantur verba per auras,
Egreditur regina dolens, quam mille gementem
Circum errant famulae et dominam clamore sequuntur
Amissumque vocant Oleardum et pectora tundunt.
240Impletur clamore domus populique tumultu,
Atria tota fremunt, belli furor omnibus idem,
Ulciscique nefas ranarum ac dira minantur
Supplicia et ferrum Vulcaniaque arma crucesque.
Protinus armantur bello durisque fabarum
245Exuviis texere feri deformia crura,
Et galeam foecere nuces et fulgidus ensis
Est acus atque udae clipeos foecere lucernae,
Telaque corripiunt hostes sensura tumentes,
Rustica prebebant quos tum magalia culmos.
250At rex horribilis cati circum ilia pellem
Annectit velatque caput totusque superbo
Contegitur spolio templi custode Minervae.
Catus erat, cui dum viguere in corpore vires
Cura fuit sacra Triviai virginis aede
255Arcere infestos mures ac morte piare
Iniuriam et sacros tutari lampadis ignes.
In templo spolium fidi post fata ministri,
Scilicet ob meriti pretium, dea grata locarat.
Tum demum insidiis violentique arte Catelli
260Ereptum ex aditis divae, censura ferarum
Ante fores statuit magni pendere tiramni.
Hoc toraca igitur tectus Mavortius haeros
Egreditur; stat mente ferox populoque timendus
Incedit latosque humeros umbone fatigat.