P. Ovidius Naso, Fasti
Sir James George Frazer, Ed.

Quaeritis, unde putem Maio data nomina mensi?
non satis est liquido cognita causa mihi.
ut stat et incertus qua sit sibi nescit eundum,
cum videt ex omni parte viator iter:
5 sic, quia posse datur diversas reddere causas,
qua ferar, ignoro, copiaque ipsa nocet,
dicite, quae fontes Aganippidos Hippocrenes
grata Medusaei signa tenetis equi.
dissensere deae, quarum Polyhymnia coepit
10 prima; silent aliae dictaque mente notant.
‘post chaos ut primum data sunt tria corpora mundo,
inque novas species omne recessit opus,
pondere terra suo subsedit et aequora traxit,
at caelum levitas in loca summa tulit;
15 sol quoque cum stellis nulla gravitate retentus
et vos lunares exiluistis equi.
sed neque Terra diu Caelo, nec cetera Phoebo
sidera cedebant; par erat omnis honos,
saepe aliquis solio, quod tu, Saturne, tenebas,
20 ausus de media plebe sedere deus, [p. 262]
nec latus Oceano quisquam deus advena iunxit,1
et Themis extremo saepe recepta loco est,
donec Honor placidoque decens Reverentia voltu
corpora legitimis inposuere toris.2
25 hinc sata Maiestas, quae mundum temperat omnem.
quaque die partu est edita, magna fuit.
nec mora, consedit medio sublimis Olympo
aurea purpureo conspicienda sinu.
consedere simul Pudor et Metus: omne videres
30 numen ad hanc voltus composuisse suos.
protinus intravit mentes suspectus honorum:
fit pretium dignis, nec sibi quisque placet.
hic status in caelo multos permansit in annos,
dum senior fatis excidit arce deus.
35 Terra feros partus, immania monstra, Gigantas
edidit ausuros in Iovis ire domum;
mille manus illis dedit et pro cruribus angues,
atque ait ‘in magnos arma movete deos.’
extruere hi montes ad sidera summa parabant
40 et magnum bello sollicitare Iovem;
fulmina de caeli iaculatus Iuppiter arce
vertit in auctores pondera vasta suos.
his bene Maiestas armis defensa deorum
restat et ex illo tempore culta manet;
45 assidet inde Iovi, Iovis est fidissima custos
et praestat sine vi sceptra tenenda Iovi.
venit et in terras: coluerunt Romulus illam
et Numa, mox alii, tempore quisque suo. [p. 264]
illa patres in honore pio matresque tuetur,
50 illa comes pueris virginibusque venit,
illa datos fasces commendat eburque curule,
illa coronatis alta triumphat equis.’
finierat voces Polyhymnia: dicta probarunt
Clioque et curvae scita Thalia lyrae.
55 excipit Uranie: fecere silentia cunctae,
et vox audiri nulla nisi illa potest.
‘magna fuit quondam capitis reverentia cani,
inque suo pretio ruga senilis erat.
Martis opus iuvenes animosaque bella gerebant
60 et pro dis aderant in statione suis:
viribus illa minor nec habendis utilis armis
consilio patriae saepe ferebat opem.
nec nisi post annos patuit tunc curia seros,
nomen et aetatis mite senatus erat.
65 iura dabat populo senior, finitaque certis
legibus est aetas, unde petatur honor;
et medius iuvenum, non indignantibus ipsis,
ibat et interior, si comes unus erat.
verba quis auderet coram sene digna rubore
70 dicere? censuram longa senecta dabat.
Romulus hoc vidit selectaque pectora patres
dixit: ad hos urbis summa relata novae,
hinc sua maiores tribuisse vocabula Maio
tangor et aetati consuluisse suae.
75 et Numitor dixisse potest ‘da, Romule, mensem
hunc senibus’ nec avum sustinuisse nepos,
nec leve propositi pignus successor honoris
Iunius, a iuvenum nomine dictus, habet.’ [p. 266]
tunc sic, neglectos hedera redimita capillos,
80 prima sui coepit Calliopea chori:
‘duxerat Oceanus quondam Titanida Tethyn,
qui terram liquidis, qua patet, ambit aquis,
hinc sata Pleione cum caelifero Atlante
iungitur, ut fama est, Pleiadasque parit.
85 quarum Maia suas forma superasse sorores
traditur et summo concubuisse Iovi.
haec enixa iugo cupressiferae Cyllenes,
aetherium volucri qui pede carpit iter.
Arcades hunc Ladonque rapax et Maenalus ingens
90 rite colunt, luna credita terra prior,
exul ab Arcadia Latios Evander in agros
venerat, impositos attuleratque deos.
hic, ubi nunc Roma est, orbis caput, arbor et herbae
et paucae pecudes et casa rara fuit.
95 quo postquam ventum est, ‘consistite!’ praescia mater
‘nam locus imperii rus erit istud’ ait.
et matri et vati paret Nonacrius heros
inque peregrina constitit hospes humo,
sacraque multa quidem sed Fauni prima bicornis
100 has docuit gentes alipedisque dei.
semicaper, coleris cinctutis, Faune, Lupercis,
cum lustrant celebres vellera secta vias.
at tu materno donasti nomine mensem,
inventor curvae, finibus apte, fidis.
105 nec pietas haec prima tua est: septena putaris,
Pleiadum numerum, fila dedisse lyrae.’ [p. 268]
haec quoque desierat: laudata est voce sororum.
quid faciam? turbae pars habet omnis idem.
gratia Pieridum nobis aequaliter adsit,
110 nullaque laudetur plusve minusve mihi. ¹
Ab Iove surgat opus. prima mihi nocte videnda
stella est in cunas officiosa Iovis:
nascitur Oleniae signum pluviale Capellae;
illa dati caelum praemia lactis habet.
115 Nais Amalthea, Cretaea nobilis Ida,
dicitur in silvis occuluisse Iovem,
huic fuit haedorum mater formosa duorum,
inter Dictaeos conspicienda greges,
cornibus aeriis atque in sua terga recurvis,
120 ubere, quod nutrix posset habere Iovis,
lac dabat illa deo. sed fregit in arbore cornu
truncaque dimidia parte decoris erat.
sustulit hoc nymphe cinxitque recentibus herbis
et plenum pomis ad Iovis ora tulit.
125 ille ubi res caeli tenuit solioque paterno
sedit, et invicto nil Iove maius erat,
sidera nutricem, nutricis fertile cornu
fecit, quod dominae nunc quoque nomen habet,
praestitibus Maiae Laribus videre Kalendae
130 aram constitui parvaque signa deum:
voverat illa quidem Curius: sed multa 1 vetustas [p. 270]
destruit, et saxo longa senecta nocet,
causa tamen positi fuerat cognominis illis,
quod praestant oculis omnia tuta suis.
135 stant quoque pro nobis et praesunt moenibus urbis
et sunt praesentes auxiliumque ferunt,
at canis ante pedes saxo fabricatus eodem
stabat: quae standi cum Lare causa fuit?
servat uterque domum, domino quoque fidus uterque:
140 compita grata deo, compita grata cani.
exagitant et Lar et turba Diania fures:
pervigilantque Lares pervigilantque canes,
bina gemellorum quaerebam signa deorum
viribus annosae facta caduca morae:
145 mille Lares Geniumque ducis, qui tradidit illos,
urbs habet, et vici numina trina colunt,
quo feror? Augustus mensis mihi carminis huius
ius habet: interea Diva canenda Bona est.
est moles nativa loco, res nomina fecit:
150 appellant Saxum; pars bona montis ea est.
huic Remus institerat frustra, quo tempore fratri
prima Palatinae signa dedistis aves.
templa Patres illic oculos exosa viriles
leniter acclini constituere iugo.
155 dedicat haec veteris Clausorum nominis heres,
virgineo nullum corpore passa virum:
Livia restituit, ne non imitata maritum
esset et ex omni parte secuta suum. [p. 272]
Postera cum roseam pulsis Hyperionis astris
160 in matutinis lampada tollet equis,
frigidus Argestes summas mulcebit aristas,
candidaque a Calabris vela dabuntur aquis,
at simul inducent obscura crepuscula noctem,
pars Hyadum toto de grege nulla latet.
165 ora micant Tauri septem radiantia flammis,
navita quas Hyadas Graius ab imbre vocat;
pars Bacchum nutrisse putat, pars credidit esse
Tethyos has neptes Oceanique senis.
nondum stabat Atlas humeros oneratus Olympo,
170 cum satus est forma conspiciendus Hyas;
hunc stirps Oceani maturis nixibus Aethra
edidit et nymphas, sed prior ortus Hyas.
dum nova lanugo est, pavidos formidine cervos
terret, et est illi praeda benigna lepus.
175 at postquam virtus annis adolevit, in apros
audet et hirsutas comminus ire leas,
dumque petit latebras fetae catulosque leaenae,
ipse fuit Libycae praeda cruenta ferae,
mater Hyan et Hyan maestae flevere sorores
180 cervicemque polo suppositurus Atlas,
victus uterque parens tamen est pietate sororum:
illa dedit caelum, nomina fecit Hyas. [p. 274]
‘Mater, ades, florum, ludis celebranda iocosis!
distuleram partes mense priore tuas.
185 incipis Aprili, transis in tempora Mai:
alter te fugiens, cum venit, alter habet,
cum tua sint cedantque tibi confinia mensum,
convenit in laudes ille vel ille tuas.
Circus in hunc exit clamataque palma theatris:
190 hoc quoque cum Circi munere carmen eat.
ipsa doce, quae sis. hominum sententia fallax:
optima tu proprii nominis auctor eris.’
sic ego. sic nostris respondit diva rogatis (
dum loquitur, vernas emat ab ore rosas):
195 ‘Chloris eram, quae Flora vocor: corrupta Latino
nominis est nostri littera Graeca sono.
Chloris eram, nymphe campi felicis, ubi audis
rem fortunatis ante fuisse viris,
quae fuerit mihi forma, grave est narrare modestae
200 sed generum matri repperit illa deum.
ver erat, errabam: Zephyrus conspexit, abibam.
insequitur, fugio: fortior ille fuit,
et dederat fratri Boreas ius omne rapinae
ausus Erechthea praemia ferre domo.
205 vim tamen emendat dando mihi nomina nuptae,
inque meo non est ulla querella toro
. vere fruor semper: semper nitidissimus annus,
arbor habet frondes, pabula semper humus,
est mihi fecundus dotalibus hortus in agris: [p. 276]
210 aura fovet, liquidae fonte rigatur aquae,
hunc meus implevit generoso flore maritus
atque ait ‘arbitrium tu, dea, floris habe.’
saepe ego digestos volui numerare colores
nec potui: numero copia maior erat.
215 roscida cum primum foliis excussa pruina est,
et variae radiis intepuere comae,
conveniunt pictis incinctae vestibus Horae
inque leves calathos munera nostra legunt.
protinus accedunt Charites nectuntque coronas
220 sertaque caelestes implicitura comas.
prima per immensas sparsi nova semina gentes!
unius tellus ante coloris erat.
prima Therapnaeo feci de sanguine florem,
et manet in folio scripta querella suo.
225 tu quoque nomen habes cultos, Narcisse, per hortos,
infelix, quod non alter et alter eras.
quid Crocon aut Attin referam Cinyraque creatum,
de quorum per me volnere surgit honor?
Mars quoque, si nescis, per nostras editus artes:
230 Iuppiter hoc, ut adhuc, nesciat usque, precor,
sancta Iovem Iuno, nata sine matre Minerva,
officio doluit non eguisse suo.
ibat, ut Oceano quereretur facta mariti;
restitit ad nostras fessa labore fores.
235 quam simul aspexi, ‘quid te, Saturnia,’ dixi [p. 278]
‘attulit?’ exponit, quem petat illa locum,
addidit et causam, verbis solabar amicis:
‘non’ inquit ‘verbis cura levanda mea est,
si pater est factus neglecto coniugis usu
240 Iuppiter et solus nomen utrumque tenet,
cur ego desperem fieri sine coniuge mater
et parere intacto, dummodo casta, viro?
omnia temptabo latis medicamina terris
et freta Tartareos excutiamque sinus.’
245 vox erat in cursu: voltum dubitantis habebam. ‘nescio
quid, nymphe, posse videris’ ait.
ter volui promittere opem, ter lingua retenta est:
ira Iovis magni causa timoris erat.
‘fer, precor, auxilium!’ dixit ‘celabitur auctor
250 et Stygiae numen testificabor aquae.’
‘quod petis, Oleniis’ inquam ‘mihi missus ab arvis
flos dabit: est hortis unicus ille meis.
qui dabat, ‘hoc’ dixit ‘sterilem quoque tange iuvencam,
mater erit.’ tetigi, nec mora, mater erat.’
255 protinus haerentem decerpsi pollice florem:
tangitur et tacto concipit illa sinu.
iamque gravis Thracen et laeva Propontidos intrat
fitque potens voti, Marsque creatus erat.
qui memor accepti per me natalis ‘habeto
260 tu quoque Romulea’ dixit ‘in urbe locum.’
forsitan in teneris tantum mea regna coronis
esse putes? tangit numen et arva meum.
si bene floruerint segetes, erit area dives; [p. 280]
si bene floruerit vinea, Bacchus erit;
265 si bene floruerint oleae, nitidissimus annus,
pomaque proventum temporis huius habent.
flore semel laeso pereunt viciaecque fabaeque,
et pereunt lentes, advena Nile, tuae.
vina quoque in magnis operose condita cellis
270 florent, et nebulae dolia summa tegunt.
mella meum munus: volucres ego mella daturas
ad violam et cytisos et thyma cana voco.
nos quoque idem facimus tunc, cum iuvenalibus annis
luxuriant animi, corporaque ipsa vigent.’
275 talia dicentem tacitus mirabar, at illa
‘ius tibi discendi, si qua requiris’ ait.
‘dic, dea,’ respondi ‘ludorum quae sit origo.’
vix bene desieram, rettulit illa mihi:
‘cetera luxuriae nondum instrumenta vigebant,
280 aut pecus aut latam dives habebat humum;
hinc etiam locuples, hinc ipsa pecunia dicta est.
sed iam de vetito quisque parabat opes:
venerat in morem populi depascere saltus,
idque diu licuit, poenaque nulla fuit.
285 vindice servabat nullo sua publica volgus;
iamque in privato pascere inertis erat.
plebis ad aediles perducta licentia talis
Publicios: animus defuit ante viris.
rem populus recipit, multam subiere nocentes:
290 vindicibus laudi publica cura fuit.
multa data est ex parte mihi, magnoque favore [p. 282]
victores ludos instituere novos.
parte locant clivum, qui tunc erat ardua rupes:
utile nunc iter est, Publiciumque vocant.’
295 annua credideram spectacula facta, negavit,
addidit et dictis altera verba suis:
‘nos quoque tangit honor: festis gaudemus et aris,
turbaque caelestes ambitiosa sumus.
saepe deos aliquis peccando fecit iniquos,
300 et pro delictis hostia blanda fuit;
saepe Iovem vidi, cum iam sua mittere vellet
fulmina, ture dato sustinuisse manum,
at si neglegimur, magnis iniuria poenis
solvitur, et iustum praeterit ira modum.
305 respice Thestiaden: flammis absentibus arsit;
causa est, quod Phoebes ara sine igne fuit.
respice Tantaliden: eadem dea vela tenebat;
virgo est, et spretos bis tamen ulta focos,
Hippolyte infelix, velles coluisse Dionen,
310 cum consternatus diripereris equis.
longa referre mora est correcta oblivia damnis.
me quoque Romani praeteriere patres,
quid facerem, per quod Aerem manifesta doloris?
exigerem nostrae qualia damna notae?
315 excidit officium tristi mihi. nulla tuebar
rura, nec in pretio fertilis hortus erat:
lilia deciderant, violas arere videres,
filaque punicei languida facta croci, [p. 284]
saepe mihi Zephyrus ‘dotes corrumpere noli
320 ipsa tuas’ dixit: dos mihi vilis erat.
florebant oleae; venti nocuere protervi:
florebant segetes; grandine laesa seges:
in spe vitis erat; caelum nigrescit ab Austris,
et subita frondes decutiuntur aqua.
325 nec volui fieri nec sum crudelis in ira,
cura repellendi sed mihi nulla fuit.
convenere patres et, si bene floreat annus,
numinibus nostris annua festa vovent. annuimus
voto. consul cum consule ludos
330 Postumio Laenas persoluere mihi.’
quaerere conabar, quare lascivia maior
his foret in ludis liberiorque iocus,
sed mihi succurrit numen non esse severum
aptaque deliciis munera ferre deam.
335 tempora sutilibus cinguntur pota coronis,
et latet iniecta splendida mensa rosa;
ebrius incinctis philyra conviva capillis
saltat et imprudens utitur arte meri;
ebrius ad durum formosae limen amicae
340 cantat, habent unctae mollia serta comae,
nulla coronata peraguntur seria fronte,
nec liquidae vinctis flore bibuntur aquae;
donec eras mixtus nullis, Acheloe, racemis,
gratia sumendae non erat ulla rosae.
345 Bacchus amat flores: Baccho placuisse coronam
ex Ariadneo sidere nosse potes,
scaena levis decet hanc: non est, mihi credite, non est
illa coturnatas inter habenda deas. [p. 286]
turba quidem cur hos celebret meretricia ludos,
350 non ex difficili causa petita subest.
non est de tetricis, non est de magna professis,
volt sua plebeio sacra patere choro,
et monet aetatis specie, dum floreat, uti;
contemni spinam, cum cecidere rosae.
355 cur tamen, ut dantur vestes Cerialibus albae,
sic haec est cultu versicolore decens?
an quia maturis albescit messis aristis,
et color et species floribus omnis inest?
annuit, et motis flores cecidere capillis,
360 accidere in mensas ut rosa missa solet,
lumina restabant, quorum me causa latebat,
cum sic errores abstulit illa meos:
‘vel quia purpureis collucent floribus agri,
lumina sunt nostros visa decere dies;
365 vel quia nec flos est hebeti nec flamma colore,
atque oculos in se splendor uterque trahit;
vel quia deliciis nocturna licentia nostris
convenit, a vero tertia causa venit.’
‘est breve praeterea, de quo mihi quaerere restat,
370 si liceat’ dixi: dixit et illa ‘licet.’
‘cur tibi pro Libycis clauduntur rete leaenis
imbelles capreae sollicitusque lepus?’
non sibi, respondit, silvas cessisse, sed hortos
arvaque pugnaci non adeunda ferae.
375 omnia finierat: tenues secessit in auras,
mansit odor: posses scire fuisse deam.
floreat ut toto carmen Nasonis in aevo,
sparge, precor, donis pectora nostra tuis. [p. 288] ²
Nocte minus quarta promet sua sidera Chiron
380 semivir et flavi corpore mixtus equi.
Pelion Haemoniae mons est obversus in Austros:
summa virent pinu, cetera quercus habet.
Phillyrides tenuit, saxo stant antra vetusto,
quae iustum memorant incoluisse senem.
385 ille manus olim missuras Hectora leto
creditur in lyricis detinuisse modis,
venerat Alcides exhausta parte laborum,
iussaque restabant ultima paene viro.
stare simul casu Troiae duo fata videres:
390 hinc puer Aeacides, hinc Iove natus erat.
excipit hospitio iuvenem Philyreius heros,
et causam adventus hic rogat, ille docet,
respicit interea clavam spoliumque leonis,
‘vir’ que ait ‘his armis, armaque digna viro!’
395 nec se, quin horrens auderent tangere saetis
vellus, Achilleae continuere manus,
dumque senex tractat squalentia tela venenis,
excidit et laevo fixa sagitta pede est,
ingemuit Chiron traxitque e corpore ferrum,
400 et gemit Alcides Haemoniusque puer,
ipse tamen lectas Pagasaeis collibus herbas
temperat et vana volnera mulcet ope:
virus edax superabat opem, penitusque recepta
ossibus et toto corpore pestis erat, [p. 290]
405 sanguine centauri Lernaeae sanguis echidnae
mixtus ad auxilium tempora nulla dabat,
stabat, ut ante patrem, lacrimis perfusus Achilles:
sic flendus Peleus, si moreretur, erat.
saepe manus aegras manibus Angebat amicis
410 (morum, quos fecit, praemia doctor habet),
oscula saepe dedit, dixit quoque saepe iacenti
‘vive, precor, nec me, care, relinque, pater!’
nona dies aderat, cum tu, iustissime Chiron,
bis septem stellis corpora cinctus eras. ³
415 Hunc Lyra curva sequi cuperet, sed idonea nondum
est via: nox aptum tertia tempus erit. ⁴
Scorpios in caelo, cum cras lucescere Nonas
dicimus, a media parte notandus erit. ⁵
Hinc ubi protulerit formosa ter Hesperus ora,
420 ter dederint Phoebo sidera victa locum,
ritus erit veteris, nocturna Lemuria, sacri:
inferias tacitis manibus illa dabunt,
annus erat brevior, nec adhuc pia februa norant,
nec tu dux mensum, Iane biformis, eras:
425 iam tamen extincto cineri sua dona ferebant, [p. 292]
compositique nepos busta piabat avi.
mensis erat Maius, maiorum nomine dictus,
qui partem prisci nunc quoque moris habet,
nox ubi iam media est somnoque silentia praebet,
430 et canis et variae conticuistis aves,
ille memor veteris ritus timidusque deorum
surgit (habent gemini vincula nulla pedes)
signaque dat digitis medio cum pollice iunctis,
occurrat tacito ne levis umbra sibi.
435 cumque manus puras fontana perluit unda,
vertitur et nigras accipit ante fabas
aversusque iacit; sed dum iacit, ‘haec ego mitto,
his’ inquit ‘redimo meque meosque fabis.’
hoc novies dicit nec respicit: umbra putatur
440 colligere et nullo terga vidente sequi.
rursus aquam tangit Temesacaque concrepat aera
et rogat, ut tectis exeat umbra suis.
cum dixit novies ‘Manes exite paterni,’
respicit et pure sacra peracta putat.
445 dicta sit unde dies, quae nominis extet origo,
me fugit: ex aliquo est invenienda deo.
Pleiade nate, mone, virga venerande potenti:
saepe tibi est Stygii regia visa Iovis,
venit adoratus Caducifer, accipe causam
450 nominis: ex ipso est cognita causa deo.
Romulus ut tumulo fraternas condidit umbras,
et male veloci iusta soluta Remo, [p. 294]
Faustulus infelix et passis Acca capillis
spargebant lacrimis ossa perusta suis.
455 inde domum redeunt sub prima crepuscula maesti,
utque erat, in duro procubuere toro.
umbra cruenta Remi visa est assistere lecto
atque haec exiguo murmure verba loqui:
‘en ego dimidium vestri parsque altera voti,
460 cernite, sim qualis, qui modo qualis eram!
qui modo, si volucres habuissem regna iubentes,
in populo potui maximus esse meo,
nunc sum elapsa rogi flammis et inanis imago:
haec est ex illo forma relicta Remo!
465 heu ubi Mars pater est? si vos modo vera locuti,
uberaque expositis ille ferina dedit,
quem lupa servavit, manus hunc temeraria civis
perdidit, o quanto mitior illa fuit!
saeve Celer, crudelem animam per volnera reddas,
470 utque ego, sub terras sanguinulentus eas.
noluit hoc frater, pietas aequatis in illo est:
quod potuit, lacrimas manibus ille dedit,
hunc vos per lacrimas, per vestra alimenta rogate,
ut celebrem nostro signet honore diem.’
475 mandantem amplecti cupiunt et bracchia tendunt:
lubrica prensantes effugit umbra manus,
ut secum fugiens somnos abduxit imago,
ad regem voces fratris uterque ferunt.
Romulus obsequitur, lucemque Remuria dicit
480 illam, qua positis iusta feruntur avis.
aspera mutata est in lenem tempore longo
littera, quae toto nomine prima fuit; [p. 296]
mox etiam lemures animas dixere silentum:
hic sensus verbi, vis ea vocis erat.
485 fana tamen veteres illis clausere diebus,
ut nunc ferali tempore operta vides,
nec viduae taedis eadem nec virginis apta
tempora: quae nupsit, non diuturna fuit.
hac quoque de causa, si te proverbia tangunt,
490 mense malum Maio nubere volgus ait.
sed tamen haec tria sunt sub eodem tempore festa
inter se nulla continuata die. ⁶
Quorum si mediis Boeotum Oriona quaeres,
falsus eris. signi causa canenda mihi.
495 Iuppiter et lato qui regnat in aequore frater
carpebant socias Mercuriusque vias.
tempus erat, quo versa iugo referuntur aratra,
et pronus saturae lac bibit agnus ovis.
forte senex Hyrieus, angusti cultor agelli,
500 hos videt, exiguam stabat ut ante casam;
atque ita ‘longa via est, nec tempora longa supersunt,’
dixit ‘et hospitibus ianua nostra patet.’
addidit et voltum verbis iterumque rogavit:
parent promissis dissimulantque deos.
505 tecta senis subeunt nigro deformia fumo;
ignis in hesterno stipite parvus erat.
ipse genu nixus flammas exsuscitat aura
et promit quassas comminuitque faces,
stant calices; minor inde fabas, holus alter habebat, [p. 298]
510 et spumat testu pressus uterque suo.
dumque mora est, tremula dat vina rubentia dextra:
accipit aequoreus pocula prima deus.
quae simul exhausit, ‘da nunc bibat ordine’ dixit
‘Iuppiter.’ audito palluit ille Iove.
515 ut rediit animus, cultorem pauperis agri
immolat et magno torret in igne bovem;
quaeque puer quondam primis diffuderat annis,
promit fumoso condita vina cado.
nec mora, flumineam Iino celantibus ulvam,
520 sic quoque non altis, incubuere toris.
nunc dape, nunc posito mensae nituere Lyaeo:
terra rubens crater, pocula fagus erant,
verba fuere Iovis: ‘siquid fert impetus, opta:
omne feres.’ placidi verba fuere senis:
525 ‘cara fuit coniunx, primae mihi flore iuventae
cognita, nunc ubi sit, quaeritis? urna tegit,
huic ego iuratus, vobis in verba vocatis,
‘coniugio’ dixi ‘sola fruere meo.’
et dixi et servo, sed enim diversa voluntas
530 est mihi; nec coniunx, sed pater esse volo.’
annuerant omnes: omnes ad terga iuvenci
constiterant — pudor est ulteriora loqui —
tum superiniecta texere madentia terra;
iamque decem menses, et puer ortus erat.
535 hunc Hyrieus, quia sic genitus, vocat Uriona:
perdidit antiquum littera prima sonum,
creverat immensum; comitem sibi Delia sumpsit,
ille deae custos, ille satelles erat. [p. 300]
verba movent iram non circumspecta deorum:
540 ‘quam nequeam’ dixit ‘vincere, nulla fera est.’
scorpion immisit Tellus: fuit impetus illi
curva gemelliparae spicula ferre deae;
obstitit Orion. Latona nitentibus astris
addidit et ‘meriti praemia’ dixit ‘habe.’ ⁷
545 Sed quid et Orion et cetera sidera mundo
cedere festinant, noxque coartat iter?
quid solito citius liquido iubar aequore tollit
candida, Lucifero praeveniente, dies?
fallor, an arma sonant? non fallimur, arma sonabant:
550 Mars venit et veniens bellica signa dedit.
Ultor ad ipse suos caelo descendit honores
templaque in Augusto conspicienda foro.
et deus est ingens et opus: debebat in urbe
non aliter nati Mars habitare sui.
555 digna Giganteis haec sunt delubra tropaeis:
hinc fera Gradivum bella movere decet,

seu quis ab Eoo nos impius orbe lacesset, seu quis ab occiduo sole domandus erit.
prospicit armipotens operis fastigia summi
560 et probat invictos summa tenere deos.
prospicit in foribus diversae tela figurae
armaque terrarum milite victa suo.
hinc videt Aenean oneratum pondere caro
et tot Iuleae nobilitatis avos: [p. 302]
565 hinc videt Iliaden humeris ducis arma ferentem,
claraque dispositis acta subesse viris,
spectat et Augusto praetextum nomine templum,
et visum lecto Caesare maius opus.
voverat hoc iuvenis tunc, cum pia sustulit arma:
570 a tantis Princeps incipiendus erat.
ille manus tendens, hinc stanti milite iusto,
hinc coniuratis, talia dicta dedit:
‘si mihi bellandi pater est Vestaeque sacerdos
auctor, et ulcisci numen utrumque paro:
575 Mars, ades et satia scelerato sanguine ferrum,
stetque favor causa pro meliore tuus.
templa feres et, me victore, vocaberis Ultor.’
voverat et fuso laetus ab hoste redit,
nec satis est meruisse semel cognomina Marti:
580 persequitur Parthi signa retenta manu.
gens fuit et campis et equis et tuta sagittis
et circumfusis invia fluminibus,
addiderant animos Crassorum funera genti,
cum periit miles signaque duxque simul.
585 signa, decus belli, Parthus Romana tenebat,
Romanaeque aquilae signifer hostis erat.
isque pudor mansisset adhuc, nisi fortibus armis
Caesaris Ausoniae protegerentur opes.
ille notas veteres et longi dedecus aevi
590 sustulit: agnorunt signa recepta suos. [p. 304]
quid tibi nunc solitae mitti post terga sagittae,
quid loca, quid rapidi profuit usus equi,
Parthe? refers aquilas, victos quoque porrigis arcus:
pignora iam nostri nulla pudoris habes.
595 rite deo templumque datum nomenque bis ulto,
et meritus voti debita solvit honor,
sollemnes ludos Circo celebrate, Quirites!
non visa est fortem scaena decere deum. ⁸
Pliadas aspicies omnes totumque sororum
600 agmen, ubi ante Idus nox erit una super.
tum mihi non dubiis auctoribus incipit aestas,
et tepidi finem tempora veris habent. ⁹
Idibus ora prior stellantia tollere Taurum
indicat, huic signo fabula nota subest.
605 praebuit, ut taurus, Tyriae sua terga puellae
Iuppiter et falsa cornua fronte tulit,
illa iubam dextra, laeva retinebat amictus,
et timor ipse novi causa decoris erat.
aura sinus implet, flavos movet aura capillos:
610 Sidoni, sic fueras aspicienda Iovi.
saepe puellares subduxit ab aequore plantas
et metuit tactus assilientis aquae: [p. 306]
saepe deus prudens tergum demisit in undas,
haereat ut collo fortius illa suo.
615 litoribus tactis stabat sine cornibus ullis
Iuppiter inque deum de bove versus erat.
taurus init caelum: te, Sidoni, Iuppiter implet,
parsque tuum terrae tertia nomen habet,
hoc alii signum Phariam dixere iuvencam, ,
620 quae bos ex homine est, ex bove facta dea.
tum quoque priscorum virgo simulacra virorum
mittere roboreo scirpea ponte solet.
625 fama vetus tunc, cum Saturnia terra vocata est, talia fati dici dicta fuisse Iovis:
‘falcifero libata seni duo corpora, gentes,
mittite, quae Tuscis excipiantur aquis:’
donec in haec venit Tirynthius arva, quotannis
630 tristia Leucadio sacra peracta modo;
illum stramineos in aquam misisse Quirites:
Herculis exemplo corpora falsa iaci.
pars putat, ut ferrent iuvenes suffragia soli,
pontibus infirmos praecipitasse senes. 5.623"/> corpora post decies senos qui credidit annos
corpora post decies senos qui credidit annos 5.624"/> missa neci, sceleris crimine damnat avos.
missa neci, sceleris crimine damnat avos.
635 Thybri, doce verum, tua ripa vetustior urbe est,
principium ritus tu bene nosse potes.
Thybris harundiferum medio caput extulit alveo
raucaque dimovit talibus ora sonis:
‘haec loca desertas vidi sine moenibus herbas: [p. 308]
640 pascebat sparsas utraque ripa boves,
et quem nunc gentes Tiberim noruntque timentque,
tunc etiam pecori despiciendus eram.
Arcadis Evandri nomen tibi saepe refertur:
ille meas remis advena torsit aquas.
645 venit et Alcides, turba comitatus Achiva (
Albula, si memini, tunc mihi nomen erat):
excipit hospitio iuvenem Pallantius heros,
et tandem Caco debita poena venit,
victor abit secumque boves, Erytheida praedam,
650 abstrahit. at comites longius ire negant (
magnaque pars horum desertis venerat Argis):
montibus his ponunt spemque laremque suum.
saepe tamen patriae dulci tanguntur amore,
atque aliquis moriens hoc breve mandat opus:
655 ‘mittite me in Tiberim, Tiberinis vectus ut undis
litus ad Inachium pulvis inanis eam.’
displicet heredi mandati cura sepulchri:
mortuus Ausonia conditur hospes humo,
scirpea pro domino Tiberi iactatur imago,
660 ut repetat Graias per freta longa domos.’
hactenus, et subiit vivo rorantia saxo
antra: leves cursum sustinuistis aquae. 15 G EID — NP 16. HF 17. AC 18. BC 19. CC
Clare nepos Atlantis, ades, quem montibus olim
edidit Arcadiis Pleias una Iovi, [p. 310]
665 pacis et armorum superis imisque deorum
arbiter, alato qui pede carpis iter,
laete lyrae pulsu, nitida quoque laete palaestra,
quo didicit culte lingua docente loqui,
templa tibi posuere patres spectantia Circum
670 Idibus: ex illo est haec tibi festa dies.
te, quicumque suas profitentur vendere merces,
ture dato, tribuas ut sibi lucra, rogant,
est aqua Mercurii portae vicina Capenae;
si iuvat expertis credere, numen habet.
675 huc venit incinctus tunica mercator et urna
purus suffita, quam ferat, haurit aquam,
uda fit hinc laurus, lauro sparguntur ab uda
omnia, quae dominos sunt habitura novos;
spargit et ipse suos lauro rorante capillos
680 et peragit solita fallere voce preces:
‘ablue praeteriti periuria temporis,’ inquit
‘ablue praeteritae perfida verba die.
sive ego te feci testem falsove citavi
non audituri numina magna Iovis,
685 sive deum prudens alium divamve fefelli,
abstulerint celeres improba verba Noti,
et pateant veniente die periuria nobis,
nec curent superi si qua locutus ero.
da modo lucra mihi, da facto gaudia lucro,
690 et fac, ut emptori verba dedisse iuvet.’
talia Mercurius poscentem ridet ab alto,
se memor Ortygias surripuisse boves. [p. 312] ¹⁰
At mihi pande, precor, tanto meliora petenti,
in Geminos ex quo tempore Phoebus eat.
695 ‘cum totidem de mense dies superesse videbis,
quot sunt Herculei facta laboris’ ait.
‘dic’ ego respondi ‘causam mihi sideris huius.’
causam facundo reddidit ore deus:
‘abstulerant raptas Phoeben Phoebesque sororem
700 Tyndaridae fratres, hic eques, ille pugil.
bella parant repetuntque suas et frater et Idas,
Leucippo fieri pactus uterque gener.
his amor, ut repetant, illis, ut reddere nolint,
suadet; et ex causa pugnat uterque pari.
705 effugere Oebalidae cursu potuere sequentes,
sed visum celeri vincere turpe fuga.
Uber ab arboribus locus est, apta area pugnae:
constiterant illic: nomen Aphidna loco.
pectora traiectus Lynceo Castor ab ense
710 non expectato volnere pressit humum,
ultor adest Pollux et Lyncea perforat hasta,
qua cervix humeros continuata premit,
ibat in hunc Idas vixque est Iovis igne repulsus,
tela tamen dextrae fulmine rapta negant.
715 iamque tibi, Pollux, caelum sublime patebat,
cum ‘mea’ dixisti ‘percipe verba, pater:
quod mihi das uni caelum, partire duobus: [p. 314]
dimidium toto munere maius erit.’
dixit et alterna fratrem statione redemit.
720 utile sollicitae sidus utrumque rati.’ ¹¹
Ad Ianum redeat, qui quaerit, Agonia quid sint:
quae tamen in fastis hoc quoque tempus habent. ¹²
Nocte sequente diem canis Erigoneius exit:
est alio signi reddita causa loco. ¹³
725 Proxima Volcani lux est, Tubilustria dicunt:
lustrantur purae, quas facit ille, tubae. ¹⁴
Quattuor inde notis locus est, quibus ordine lectis
vel mos sacrorum vel fuga regis inest. [p. 316] ¹⁵
Nec te praetereo, populi Fortuna potentis
730 Publica, cui templum luce sequente datum est.
hanc ubi dives aquis acceperit Amphitrite,
grata Iovi fulvae rostra videbis avis.
Auferet ex oculis veniens aurora Booten,
continuaque die sidus Hyantis erit.