previous next



601. VI. PleonasmusDie Schrift von Weiske de pleonasmo wird von Hermann opusc. I. p. 217 scharf, vielleicht zu scharf beurteilt.).

Pleonasmus wird die Setzung von Wörtern genannt, deren Begriff schon in einem anderen Satzteile enthalten ist, als: πάλιν αὖθις. Wenn aber durch die pleonastische Ausdrucksweise der Gedanke des Satzes oder ein einzelner Begriff näher bestimmt, anschaulicher, plastischer dargestellt, nachdrücklicher hervorgehoben wird, und häufig die feinsten und zartesten Schattierungen des Ausdruckes bezeichnet werden: so kann von eigentlichen Pleonasmen weder in grammatischer noch in logischer Hinsicht die Rede sein. Die Dichtersprache hat natürlich als malende Darstellungsweise den grössten Reichtum an dergleichen vermeintlichen Pleonasmen2). Nach dieser Vorbemerkung wollen wir, jedoch mit Übergehung der schon früher beiläufig erwähnten Fälle, die vorzüglicheren hierher gehörigen Ausdrücke aufführen.

Viele Pleonasmen scheinen aus der Volkssprache, welche tautologische Ausdrücke liebt, in die Schriftsprache übergegangen zu sein. So manche Phrasen mit zusammengesetzten Verben und Nomina. g, 472 οἶνον οἰνοχοεῦντες. *d, 3 νέκταρ ἐῳνοχόει. X. Comm. 4. 5, 10 οἶκον καλῶς οἰκονομεῖν. Hdt. 1.114 οἰκίας οἰκοδομέειν. Auch νηὸν, πυραμίδα, τεῖχος οἰκ. 1, 21. 2, 101. 8, 71. P. Gorg. 514b οἰκοδόμημα ᾠκοδομήκαμεν. Hdt. 6.46 ναῦς ναυπηγεύμενοι μακράς. Auch ναυπηγεῖσθαι τριήρεις X. Hell. 1, 1, 25. (Aber ὁδὸν ὁδοποιεῖν bedeutet nicht viam facere, sondern viam inviam, δύσπορον perviam reddere, s. Kühners Bmrk. ad X. An. 4, 8, 8.) g, 422 βοῶν ἐπιβουκόλος ἀνήρ, ubi v. Nitzsch. r, 247 αἰπόλος αἰγῶν. c, 101 συῶν συβόσια, αἰπόλια αἰγῶν. t, 343 ποδάνιπτρα ποδῶν. X. O. 7.21 τῶν νεογνῶν τέκνων παιδοτροφία. Ein Pleonasmus wurde in diesen Ausdrücken kaum gefühlt, da in den Kompositen der Begriff des ersten Bestandteils immer mehr verblasste und schliesslich völlig erlosch. (Daher auch z. B. Ausdrucksweisen wie X. A. 6.3.12 οἱ δὲ λοιποὶ ἐπὶ λόφου τινὸς πολιορκοῦνται, die unmöglich wären, wenn die eigentliche Bedeutung von πολιορκεῖν noch irgendwie nachwirkte). Etwas anders X. An. 4. 7, 22 γέρρα δασειῶν βοῶν ὠμοβόεια.

Es ist eine Eigentümlichkeit der griechischen Sprache, dass sie zur näheren Bestimmung oder zur Verstärkung eines Begriffes ein Wort gleichen Stammes hinzuzufügen liebt3); so a) ein Verb mit einem abstrakten Substantive im Akkusative, als: μάχην μάχεσθαι, πόλεμον πολεμεῖν (§ 410, 2) und im Dative, als: φεύγειν φυγῇ, φύσει πεφυκώς X. C. 5.1.24. Hier. 3, 9. S. Ph. 79. Eur. Ba. 896; παιδείᾳ τινὶ παιδεύεσθαι § 411, A. 8) und sonst oft (§ 410, A. 4); — b) ein Verb fin. mit dem Partizipe, als: Hdt. 4.72 ἕνα ἕκαστον ἀναβιβάζουσι ἐπὶ τὸν ἵππον, ὧδε ἀναβιβάζοντες. 1, 68 συνεβάλλετο τὸν Ὀρέστεα κατὰ τὸ θεοπρόπιον τοῦτον εἶναι, τῇδε συμβαλλόμενος. Vgl. 1, 94 λέγουσιὧδε λέγοντες. 6, 98. Ähnlich 4, 200 ἀνεῦρεὧδε ἐπιφρασθείς. Ferner φεύγων ἔφυγε u. dgl. (§ 490, 3); — c) ein Adjektiv mit einem abstrakten Substantive im Dative, als: S. OR. 1469 ἴθ᾽ γονῇ γενναῖε. P. Soph. 231b γένει γενναία σοφιστική, ubi v. Hdrf. Hdt. 1.51 κρητῆρας δύο μεγάθει μεγάλους, ubi v. Baehr u. Stein. 5, 31 νῆσος μεγάθει μὲν οὐ μεγάλη. (2, 74 μεγάθει μικροί). 2, 96 τὰ πλοῖα ταῦτα πλήθει πολλά, vgl. Pl. Phaed. 111, a; — d) ein Adjektiv oder Adverb mit einem Adverb (meist poet.), so bei Homer: οἰόθεν οἶος Η, 39, ganz allein, αἰνόθεν αἰνῶς Η, 97, ganz gewaltig, κεῖτο μέγας μεγαλωστί Π, 776, weit ausgestreckt. So auch P. Lach. 183d ἐν τῇ ἀληθείᾳ ὡς ἀληθῶς; — e) ein Verb mit einem Adjektive. Th. 4.17 τοὺς δὲ λόγους μακροτέρους οὐ παρὰ τὸ εἰωθὸς μηκυνοῦμεν.

Häufig wird ein mit einer Präposition zusammengesetztes Verb mit einem Adverb verbunden, das gleiche Bedeutung mit der Präp. hat. Th. 1.23 τὰς αἰτίας προέγραψα πρῶτον ubi v. Haack. 6, 57 ἐβούλοντο πρότερον προτιμωρήσασθαι. 8, 66 τὰ ῥηθησόμενα πρότερον αὐτοῖς προύσκεπτο. X. A. 1.4.14 τῶν ἄλλων πλέον προτιμήσεσθε. Dem. 18.26 προλαβεῖν πρὸ τοῦ τοὺς ὅρκους ἀποδοῦναι, vgl. ib. 60. P. Phaedr. 245b πρὸ τοῦ κεκινημένου τὸν σώφρονα δεῖ προαιρεῖσθαι φίλον. So oft die Verba comp. mit Wiederholung der Präp., als: ἐκκαλεῖν ἐκ c. g., ἀπελαύνειν ἀπό c. g., ἐπιμένειν ἐπί c. d., εἰσέρχεσθαι, εἰσιέναι, εἰσβαίνειν, εἰσπλεῖν u. a. εἰς c. a.4). Ausserdem mit einem Adverb von gleicher Bdtg. Hdt. 3.16 ἐκ τῆς ταφῆς ἐκφέρειν ἔξω. 9, 11 ἐξεληλύθεσαν ἔξω Σπάρτης. 4, 34 ἔσω ἐς τὸ Ἀρτεμίσιον ἐσιόντι. Ar. Pl. 238 κατώρυξέν με κατὰ τῆς γῆς κάτω. Aeschin. 3.100 ἀπαγαγὼν δ̓ ὑμᾶς ἄπωθεν ἀπὸ τοῦ κλέμματος, ubi v. Bremi5). Ferner: Th. 5.84 πρὶν ἀδικεῖν τι τῆς γῆς, λόγους πρῶτον ποιησομένους ἔπεμψαν πρέσβεις. 3, 53 προκατηγορίας οὐ προγεγενημένης. X. H. 5.4.63 πάλιν αὐτὰς ἀνελάμ- βανον. Comm. 2. 4, 4 πάλιν ἀνατίθεσθαι, vgl. 3. 5, 7. Dem. 57.32 πάλιν ἀνανεώσασθαι, vgl. Isocr. 7.8. Hdt. 1.105 ἀναχωρέοντες ὀπίσω. Vgl. 3, 75. 4, 1 πρότεροι ὑπῆρξαν ἀδικίης, “sie haben zuerst angefangen”. Vgl. 6, 133. 6, 91 ἔφθησαν ἐκπεσόντες πρότερον ἐκ τῆς νήσου.

Synonyme Adverbien oder adverbiale Ausdrücke werden häufig mit einander verbunden6). P. Phaed. 66c ὡς ἀληθῶς τῷ ὄντι, ubi v. Stallb. Phil. 64, e ἀληθῶς ὄντως, ubi v. Stallb. Dem. 29.15 εὐθὺς παραχρῆμα (statim in ipso facinore), ubi v. Schaefer. Vgl. X. R. L. 8, 4 ibiq. Haase. Antiph. 1.20 εὐθέως παραχρῆμα ἀποθνῄσκει. Th. 6.101 εὐθὺς κατὰ τάχος. Eur. Hec. 489 δόξαν ἄλλως τήνδε κεκτῆσθαι μάτην | ψευδῆ. (Aber Ph. 1304 σχεδὸν τύχα πέλας φόνου ist σχεδόν = paene). X. S. 8, 4 νῦν ἐν τῷ παρόντι. Über ὡσαύτως οὕτως s. § 468, A. 8. P. Phaed. 78d αὐτὸ καθ̓ αὑτὸ ὡσαύτως κατὰ ταὐτὰ ἔχει, ubi v. Hdrf. Phil. 61, e τὰ κατὰ ταὐτὰ καὶ ὡσαύτως ὄντα. X. C. 8.6.14 τῷ αὐτῷ τρόπῳ . . φυλακαὶ ὁμοίως φυλάττονται. So αὐτίκα ἄφνως, ἐξαίφνης εὐθύς7); πάλιν αὖ Pl. Phaed. 84, a. Dem. 18.102. Aeschin. 3.160; αὖθις αὖ Eur. Ph. 487; πάλιν αὖτις *b, 276; αὖθις πάλιν S. Ph. 127 u. sonst, od. πάλιν αὖθις Eur. Hrcl. 487 u. s. αὖθις αὖ πάλιν S. Ph. 952, vgl. Ar. N. 975; ὕστερον εἰσοπίσω S. Ph. 1104; πάλιν μετὰ ταῦτα ὕστερον Dem. 18.137; τάχα ἴσως Pl. Phil. 45, a, ubi v. Stallb. P. Soph. 243c, noch häufiger τάχ᾽ ἂν ἴσως Th. 6. 10, 4. 34, 2. 78, 3. P. Polit. 264c. Tim. 38, e u. s.; συνεχὲς αἰεί ι, 74, vgl. Hdt. 1.67; ἔπειτα μετὰ ταῦτα Pl. Euthyphr. 2, d; ἔπειτα ὕστερον Th. 5. 61, 3; πάντῃ πάντως P. Phaedr. 246a; πάντως καὶ πάντῃ Phil. 60, c. Civ. 490, a; οὐδαμῇ οὐδαμῶς Phaed. 78, d u. sonst; ὅπῃ καὶ ὅπως Civ. 612, a, ubi v. Stallb. (auf welche Art u. Weise). Phaed. 100, d u. s. — In der häufigen Verbindung ἄλλος ἕτερος bedeutet ἕτερος entweder verschieden oder weiter, ebenfalls. Pl. Crat. 438, d οὐ γάρ που ἐπὶ ὀνόματά γε ἕτερα ἄλλα τούτων (alia ab his diversa), ubi v. Stallb. et ad Leg. 780, d. Dem. 15.27 Κῶν καὶ Ρόδον καὶ ἄλλας ἑτέρας πόλεις Ἑλληνίδας, und andere hellenische Städte weiter, vgl. Eur. Or. 345 sq. ibiq. Klotz. Die meisten derartigen Zusammenstellungen dienen zur Verstärkung, Steigerung und Verallgemeinerung des adverbialen Begriffs. So wird oft bei den Dichtern derselbe Begriff, auf dem ein besonderer Nachdruck ruht, durch zwei, ja selbst drei synonyme Wörter bezeichnet, um auf demselben die Aufmerksamkeit festzuhalten. *k, 158 λὰξ ποδὶ κινήσας. Nachgeahmt v. Plut. Cat. maj. c. 20 τῇ χειρὶ πὺξ παίειν. Apoll. Rh. 3, 1393 πῖπτον . . ὀδὰξ τετρηχότα βῶλον ὀδοῦσιν | λαζόμενοι πρηνεῖς. S. Ai. 310 κόμην ἀπρὶξ ὄνυξι συλλαβὼν χερί, ubi v. Lobeck et Schneidew. Auch zuweilen in der Prosa. Ps. Dem. 10.59 ὁμοθυμαδὸν ἐκ μιᾶς γνώμης. Ferner gehören hierher Ausdrücke wie ἀρτίως νεοσφαγής S. Ai. 898. Tr. 1130; τέθνηκεν ἄρτι νεοτόμοισι πλήγμασιν Ant. 1283; οἶος ἄνευθ᾽ ἄλλων *x, 39. d, 367. f, 364; μόνος ἄνευ στρατιᾶς Pind. N. 3, 34, ubi v. Dissen. Bei den Rednern werden sehr häufig des rhetorischen Nachdruckes wegen Synonyma miteinander verbunden. Dem. 18.6 ἀξιῶ καὶ δέομαι, wie oro rogoque, s. Bremi. 21, 187 κλάειν καὶ δακρύειν. 1, 21 ἐνθυμηθῆναι καὶ λογίσασθαι. 9, 45 ἐκόλαζον καὶ ἐτιμωροῦντο. 18, 321 δύνασθαι καὶ ἰσχύειν. Ib. 7 παρασχὼν ἑαυτὸν ἴσον καὶ κοινὸν ἀμφοτέροις ἀκροατήν. 22, 14 ἀρχαῖα καὶ παλαιά. 19, 196 παραπλήσιον καὶ ὅμοιον. 14, 4 ἐναργὲς καὶ σαφές, vgl. 19, 263. 15, 12 φαύλως καὶ κακῶς. 9, 40 πάντα ἄχρηστ̓, ἄπρακτ̓, ἀνόνητα . . γίγνεται, unbrauchbar, unwirksam, unnütz. Aeschin. 3.155 τί ποτ᾽ ἀνερεῖ τί φθέγξεται; Aber auch b. Anderen. Schon b. Hom. q, 94 ἐπεφράσατ᾽ ἠδὲ νόησεν. 134 οἶδέ τε καὶ δεδάηκε. P. Civ. 382b ἔχειν τε καὶ κεκτῆσθαι τὸ ψεῦδος, vgl. Crat. 393, b. S. Ant. 1278 ibiq. Schneidew. (Aber nicht gehört hierher Eur. J. T. 492 f. πότερος ἄρ᾽ ὑμῶν ἐνθάδ᾽ ὠνομασμένος | Πυλάδης κέκληται; da man auch sonst sagt ὄνομα καλεῖν τινα, Einen mit Namen nennen § 411, 3, b a. E.

Das Verbum finitum wird häufig, auch in der Prosa, mit dem Partizipe entweder desselben Verbs (s. Nr. 3) oder eines Verbs verwandter Bedeutung verbunden, als: βλέποντα ὁρᾶν, ἔφη λέγων, ἔλεγε φάς, εἶπον λέγων, δ̓ ὃς λέγων Ar. V. 795, ἔφασκε λέγων8). Nicht selten hängt von einem Verb dasselbe oder ein synonymes Verb ab, obwohl das regierende Verb das letztere überflüssig macht. Pl. leg. 839, c τὸ τῶν ξυσσιτίων ἐπιτήδευμα ἀπιστεῖται μὴ δυνατὸν εἶναι δύνασθαι διὰ βίου πόλιν ὅλην ζῆν πράττουσαν τοῦτο, ubi v. Stallb. Alcib. 2. 144, d ἆρ᾽ οὐκ ἀναγκαῖόν σοι δοκεῖ εἶναι . . οἰηθῆναι δεῖν πρῶτον ἡμᾶς εἰδέναι κτλ. 146, b. Dem. 22.8 τοῦ νόμου τοῦ διαρρήδην οὐκ ἐῶντος ἐξεῖναι . . αἰτῆσαι τὴν δωρεάν. Vgl. Ps. Dem. 59.1069). Ebenso gelegentlich im Deutschen: es ist mir unmöglich, dies thun zu können; man hat mir erlaubt, dies thun zu dürfen. [Aber nicht gehören die Beispiele hierher, wo auf δοκῶ φαίνεσθαι oder ἐοικέναι = sich zeigen folgt10).]

Dass sehr oft mit dem Ganzen der Teil durch καί, τέ verbunden wird: Ἀθηναῖοι καὶ Ἰφικράτης, Ἕκτορι καὶ Τρωσί, ist § 521, 2 besprochen. Mit dieser Ausdrucksweise lassen sich Wendungen vergleichen wie S. Ai. 1147 καὶ δὲ καὶ τὸ σὸν λάβρον στόμα (dich mit deinem Lästermaul). Ant. 95 ἔα με καὶ τὴν ἐξ ἐμοῦ δυσβουλίαν. OR. 905. OC. 750. Eur. JA. 393. Dem. 19.335 διὰ τούτους ἀπόλωλε καὶ τὴν τούτων δωροδοκίαν. 19, 335. 21, 20. 96.

Ein Hauptbegriff oder Hauptgedanke wird oft doppelt ausgedrückt, und zwar entweder beide Male positiv, oder einmal positiv und dann negativ oder umgekehrt; man nennt diese Figur Parallelismus und im letztern Falle Parallelismus antitheticus. a) S. El. 958 ποῖ γὰρ μενεῖς ῥᾴθυμος, ἐς τίν᾽ ἐλπίδων | βλέψασ᾽ ἔτ᾽ ὀρθήν; ubi v. Schneidew. Tr. 707 πόθεν γὰρ ἄν ποτ᾽ ἀντὶ τοῦ θνῄσκων θὴρ | ἐμοὶ παρέσχ᾽ εὔνοιαν; Eur. Tr. 1105 f. Ἰλιόθεν ὅς με πολύδακρυν | Ἑλλάδι λάτρευμα γᾶθεν ἐξορίζει. Hel. 2 f. ὅς (Νεῖλος) . . Αἰγύπτου πέδον λευκῆς τακείσης χιόνος ὑγραίνει γύας. Dem. 56.37 ναῦς . . σέσωσται καὶ ἔστι σώα. — b) y, 265 μυθήσομαι οὐδ᾽ ἐπικεύσω. r, 415 οὐ μέν μοι δοκέεις κάκιστος Ἀχαιῶν ἔμμεναι, ἀλλ᾽ ὥριστος. Vgl. b, 170. *a, 416. *g, 59. Κ, 113. Hymn. Merc. 243 γνῶ δ̓ οὐδ᾽ ἠγνοίησε. Aesch. Ch. 838 ἥκω μὲν οὐκ ἄκλητος, ἀλλ᾽ ὑπάγγελος. S. OR. 58 γνωτὰ κοὐκ ἄγνωτά μοι | προσήλθεθ᾽ ἱμείροντες. Ai. 289 sq. ἄκλητος οὔθ᾽ ὑπ᾽ ἀγγέλων | κληθεὶς . . οὔτε του κλύων | σάλπιγγος, ubi v. Lobeck. Tr. 474 πᾶν σοι φράσω τἀληθὲς οὐδὲ κρύψομαι. Eur. El. 1057 καὶ νῦν γέ φημι κοὐκ ἀπαρνοῦμαι. Andr. 357 ἑκόντες οὐκ ἄκοντες, vgl. Hracl. 531. Hdt. 2.43 οὐκ ἥκιστα, ἀλλὰ μάλιστα. 49 οὐκ ἀδαής, ἀλλ̓ ἔμπειρος. 3, 25 ἐμμανής τε ἐὼν καὶ οὐ φρενήρης. Vgl. 5, 42. 3, 69 οὐ χαλεπῶς, ἀλλ᾽ εὐπετέως. 7, 40 ἀναμίξ, οὐ διακεκριμένοι. Th. 6.87 οὐκ ἄκλητοι, παρακληθέντες δέ. 7, 44 μέγιστον δὲ καὶ οὐχ ἥκιστα ἔβλαψεν παιωνισμός. Lys. 4.12 ψεύδεται καὶ οὐκ ἀληθῆ λέγει. Dem. 8.73 λέξω πρὸς ὑμᾶς καὶ οὐκ ἀποκρύψομαι, ubi v. Bremi. Vgl. 19, 3. 18, 265 ἐξέτασον . . πράως, μὴ πικρῶς. Aeschin. 1.26 οὐ πάλαι, ἀλλὰ πρώην.

Selbst durch ganze Sätze wird der Begriff eines Wortes wiederholt. *i, 124 ἵππους | πηγοὺς ἀθλοφόρους, οἳ ἀέθλια ποσσὶν ἄροντο. *n, 482 δείδια δ̓ αἰνῶς | Αἰνείαν ἐπιόντα πόδας ταχύν, ὅς μοι ἔπεισιν. α, 299 f. ἔκτανε πατροφονῆα, | Αἴγισθον δολόμητιν, οἱ πατέρα κλυτὸν ἔκτα. Vgl. b, 66. z, 326. k, 259. a, 87 νόστον Ὀδυσσῆος ταλασίφρονος, ὥς κε νέηται. Eur. El. 964 τὴν τεκοῦσαν μ̓ ἐγείνατο. X. C. 1.2.5 εἰσὶ δὲ καὶ τῶν γεραιτέρων προστάται ᾑρημένοι, οἳ προστατεύουσιν, ὅπως καὶ οὗτοι τὰ καθήκοντα ἀποτελῶσιν, ubi v. Born. 8. 2, 14 λόγος αὐτοῦ ἀπομνημονεύεται, ὡς λέγοι κτλ. An. 1. 9, 11 καὶ εὐχὴν δέ τινες αὐτοῦ ἐξέφερον, ὡς εὔχοιτο κτλ. Hdt. 1.79 ὥς οἱ παρὰ δόξαν ἔσχε τὰ πρήγματα, ὡς αὐτὸς κατεδόκεε. Vgl. 8, 4. Selbst bei dem die Kürze liebenden Thuk. 2, 48 τὰς αἰτίας, ἅστινας νομίζει τοσαύτης μεταβολῇς ἱκανὰς εἶναι δύναμιν ἐς τὸ μεταστῆσαι σχεῖν. 5. 23, 1 ὠφελεῖν Λακεδαιμονίους τρόπῳ ὁποίῳ ἂν δύνωνται ἰσχυροτάτῳ κατὰ τὸ δυνατόν (doch hier nicht auffällig, weil in einem Aktenstücke, vgl. § 2 u. 47, 3 u. 4). So auch durch das Partizip: φιτύσας πατήρ S. Tr. 311. OR. 1514 u. öfter; νέκυες κατατεθνηῶτες k, 530. x, 448. m, 10. *p, 526. Σ, 173. S. Ant. 26. 515. Eur. Tr. 91.

Nebenmomente einer Handlung, welche sich aus dem Zusammenhange von selbst ergeben und daher in den Sprachen gemeiniglich nicht ausgedrückt werden, liebt die griechische Sprache, und zwar vorzüglich die Dichtersprache, durch Partizipien besonders auszudrücken. Dergleichen Partizipien sind: ἰών, μολών, ἐλθών, παρών u. a., ἔχων, ἄγων, φέρων (§ 486, A. 10). Um den Begriff von Substantiven zu veranschaulichen nnd hervorzuheben, sowie oft auch um der Rede eine grössere Fülle zu verleihen, werden sehr häufig von den Dichtern denselben sog. epitheta ornantia beigefügt, welche eine Eigenschaft bezeichnen, die sich entweder aus dem Begriffe der Substantive oder aus dem ganzen Gedankenzusammenhange von selbst versteht. *d, 434 γάλα λευκόν. *e, 902. *y, 281 ὑγρὸν ἔλαιον | χαιτάων κατέχευε, λοέσσας ὕδατι λευκῷ. Hs. op. 535 νίφα λευκήν (wie Lucr. 6, 736 albas nives). 739 χεῖρας νιψάμενος . . ὕδατι λευκῷ. theog. 553 λευκὸν ἄλειφα. Pind. P. 4, 40 ὑγρῷ πελάγει. N. 4, 36 ποντίας ἅλμα. Aesch. P. 427 πελαγίαν ἅλα, vgl. 467. Eur. Hel. 129 ποντίας ἁλός. Aesch. S. 1020 πετηνῶν . . ὑπ᾽ οἰωνῶν. S. Ph. 288 ὑποπτέρους . . πελείας. Ai. 140 πτηνὴ πέλεια. Eur. Or. 1399 ξίφεσιν σιδαρέοισιν. Hec. 719 σιδαρέῳ φασγάνῳ.

Anmerk. 1. Über die pleonastischen Pronomen s. § 469; über das pleon. ἄν (κέ) § 398, A. 6; über d. pleon. τὶς, τὶ § 470, A. 3; über die Verbindung zweier Präpositionen § 444; und sowie ἀπό τινος ἕνεκα, περί τινος ἕνεκα, τίνος χάριν ἕνεκα § 444, 3 gesagt wird, so ganz ähnlich Eur H. f. 65 f. τυραννίδ̓, ἧς μακραὶ λόγχαι πέρι | πηδῶσ᾽ ἔρωτι σώματ᾽ εἰς εὐδαίμονα st. ἧς πέρι oder ἧς ἔρωτι, s. Pflugk.

Anmerk. 2. Anhangsweise sei eine Klasse von formelhaften Ausdrücken erwähnt, die ebenfalls dazu dienen, der Rede Nachdruck und Fülle zu verleihen, aber nicht unter die Pleonasmen in dem obigen Sinne einzureihen sind: die Umschreibung oder Verstärkung farbloser Gesamtbegriffe wie alle, keiner, mancher, immer, nie u. a. durch paarweise Zusammenstellung anschaulicher Gegensätze wie Götter und Menschen, Mann und Weib, Tag und Nacht u. a. (wie im Lat. puerique senesque, pueri atque puellae, dicenda tacenda, im DeutschenHimmel und Erde”, “Himmel und Hölle”, “Leib und Seele”, “biegen oder brechenu. a.). Man hat diese überaus beliebte Umschreibung durch Gegensatzpaare als polare Ausdrucksweise bezeichnet11). P. Gorg. 508a ισότης γεωμετρικὴ καὶ ἐν θεοῖς καὶ ἐν ἀνθρώποις μέγα δύναται. Symp. 214, d οὗτος γάρ, ἐάν τινα ἐγὼ ἐπαινέσω τούτου παρόντος θεὸν ἄνθρωπον ἄλλον τοῦτον, οὐχ ἀφέξεταί μου τὼ χεῖρε. Vgl. Ap. 29, b. Ar. Pl. 421 τόλμημα γὰρ τολμᾶτον οὐκ ἀνασχετόν, | ἀλλ᾽ οἶον οὐδεὶς ἄλλος οὐδεπώποτε | οὔτε θεὸς οὔτ᾽ ἄνθρωπος. Dem. 19.244 ὑμᾶς δὲ τοὺς πρέσβεις οὐδεὶς Ἑλλήνων οὐδὲ βαρβάρων ἔσθ᾽ ὅστις οὔ φησι χρήματ᾽ ἐκ τῆς πρεσβείας εἰληφέναι. Pl. Theaet. 173, d τί τῳ κακόν ἐστιν ἐκ προγόνων γεγονὸς πρὸς ἀνδρῶν γυναικῶν, μᾶλλον αὐτὸν λέληθεν οἱ τῆς θαλάττης λεγόμενοι χόες. d, 141 οὐ γάρ πώ τινά φημι ἐοικότα ὡδε ἰδέσθαι | οὔτ᾽ ἄνδρ᾽ οὔτε γυναῖκα, σέβας μ̓ ἔχει εἰσορόωσαν. Vgl. ζ, 160. X. O. 7.6 ὅπερ μέγιστον ἔμοιγε δοκεῖ παίδευμα εἶναι καὶ ἀνδρὶ καὶ γυναικί. *i, 36 ταῦτα δὲ πάντα | ἴσασ᾽ Ἀργείων ἠμὲν νέοι ἠδὲ γέροντες. a, 395 βασιλῆες Ἀχαιῶν εἰσὶ καὶ ἄλλοι | πολλοὶ ἐν ἀμφιάλῳ Ἰθάκῃ νέοι ἠδὲ παλαιοί. Th. 2.78 τοσοῦτοι ἦσαν οἱ ξύμπαντες ὅτε ἐς τὴν πολιορκίαν καθίσταντο, καὶ ἄλλος οὐδεὶς ἦν ἐν τῷ τείχει οὔτε δοῦλος οὔτε ἐλεύθερος. S. Ant. 1245 γυνὴ πάλιν | φρούδη, πρὶν εἰπεῖν ἐσθλὸν κακὸν λόγον. Pl. Ap. 19, c ὧν ἐγὼ οὐδὲν οὔτε μέγα οὔτε μικρὸν πέρι ἐπαΐω. Vgl. 24, a. 26, b. Dem. 18.122 βοᾷς ῥητὰ καὶ ἄρρητ̓ ὀνομάζων: X. C. 8.7.28 καὶ πάντες δὲ οἱ παρόντες καὶ οἱ ἀπόντες φίλοι χαίρετε. Hdt. 2.37 ἐκ χαλκέων ποτηρίων πίνουσι, διασμέοντες ἀνὰ πᾶσαν ἡμέρην, οὐκ μέν, δ̓ οὔ, ἀλλὰ πάντες. Vgl. 1, 139. Dem. 18.324 τούτους . . ἐξώλεις καὶ προώλεις ἐν γῇ καὶ θαλάττῃ ποιήσατε. *e, 490 σοὶ δὲ χρὴ τάδε πάντα μέλειν νύκτας τε καὶ ἦμαρ, vgl. Χ, 432. Eur. Ba. 187. S. Ant. 39 τί δ̓ . . ἐγὼ | λύους᾿ ἂν ᾿φάπτουσα προσθείμην πλέον; Wie formelhaft derartige Wendungen geworden sind, ersieht man aus Beispielen wie b, 293 εἰσὶ δὲ νῆες | πολλαὶ ἐν ἀμφιάλῳ Ἰθάκῃ, νέαι ἠδὲ παλαιαί. y, 65 οὔ τινα γὰρ τίεσκον ἐπιχθονίων ἀνθρώπων, | οὐ κακὸν οὐδὲ μὲν ἐσθλόν. b, 345 ἐν δὲ (sc. in der Vorratskammer) γυνη᾽ ταμίη νύκτας τε καὶ ἦμαρ | ἔσχε. S. Ant. 1108 ἴτ᾽ ἴτ᾽ ὀπάονες, | οἵ τ᾽ ὄντες οἵ τ̓ ἀπόντες, ἀξίνας χεροῖν | ὁρμᾶσθ᾽ ἑλόντες, vgl. El. 305. Eur. El. 564.(Smyth 3042)

1 Die Schrift von Weiske de pleonasmo wird von Hermann opusc. I. p. 217 scharf, vielleicht zu scharf beurteilt.

2 Vgl. Lübcker gramm. Studien I. S. 93 f.

3 S. Lobeck Paralip. Dissertatio VIII. p. 501 sqq.

4 S. Bornemann ad Xen. Cyrop. 1. 3, 9. Schneider ad Plat. Civ. T. I. p. 109. Poppo ad Thuc. P. III. Vol. 1. p. 209 sq.

5 Lobeck ad Soph. Ai. 741.

6 Vgl. Lobeck ad Phryn. 753 sq. Bornemann ad Xen. conv. 8, 4. Poppo ad Thuc. P. I. Vol. 1. p. 197 sq.

7 S. Jacobs in Antholog. epigr. I, 5. p. 3 ed. Goth.

8 S. Lobeck ad S. Ai. 757. Bornemann ad Xen. conv. 4, 60.

9 Vgl. Maetzner ad Antiph. 5.13.

10 S. Kühner ad Xen. Comm. 1. 4, 6.

11 S. E. Kemmer, Die polare Ausdrucksweise in der griech. Literatur. Würzburg 1903 (= Schanz, Beiträge zur histor. Synt. d. griech. Spr. Heft 15).

hide References (123 total)
  • Cross-references from this page (122):
    • Aeschines, Against Timarchus, 26
    • Aeschines, Against Ctesiphon, 100
    • Aeschines, Against Ctesiphon, 155
    • Aeschines, Against Ctesiphon, 160
    • Aeschylus, Libation Bearers, 838
    • Aeschylus, Persians, 427
    • Aeschylus, Suppliant Maidens, 1020
    • Antiphon, Against the Stepmother for Poisoning, 20
    • Aristophanes, Plutus, 238
    • Aristophanes, Plutus, 421
    • Aristophanes, Wasps, 795
    • Demosthenes, Philippic 4, 59
    • Demosthenes, On the Chersonese, 73
    • Demosthenes, On the False Embassy, 244
    • Demosthenes, On the False Embassy, 335
    • Demosthenes, On the Liberty of the Rhodians, 27
    • Demosthenes, On the Crown, 102
    • Demosthenes, On the Crown, 122
    • Demosthenes, On the Crown, 137
    • Demosthenes, On the Crown, 26
    • Demosthenes, On the Crown, 324
    • Demosthenes, On the Crown, 6
    • Demosthenes, Against Androtion, 8
    • Demosthenes, Against Aphobus, 15
    • Demosthenes, Against Dionysodorus, 37
    • Demosthenes, Against Eubulides, 32
    • Demosthenes, Against Neaera, 106
    • Euripides, Bacchae, 187
    • Euripides, Bacchae, 896
    • Euripides, Electra, 1057
    • Euripides, Electra, 564
    • Euripides, Electra, 964
    • Euripides, Hecuba, 489
    • Euripides, Helen, 129
    • Euripides, Orestes, 1399
    • Euripides, Orestes, 345
    • Herodotus, Histories, 1.105
    • Herodotus, Histories, 1.114
    • Herodotus, Histories, 1.51
    • Herodotus, Histories, 1.67
    • Herodotus, Histories, 1.79
    • Herodotus, Histories, 2.37
    • Herodotus, Histories, 2.43
    • Herodotus, Histories, 3.16
    • Herodotus, Histories, 4.72
    • Herodotus, Histories, 6.46
    • Homer, Iliad, 10.158
    • Homer, Iliad, 13.482
    • Homer, Iliad, 16.526
    • Homer, Iliad, 1.416
    • Homer, Iliad, 22.39
    • Homer, Iliad, 23.281
    • Homer, Iliad, 2.276
    • Homer, Iliad, 3.59
    • Homer, Iliad, 4.3
    • Homer, Iliad, 4.434
    • Homer, Iliad, 5.490
    • Homer, Iliad, 5.902
    • Homer, Iliad, 9.124
    • Homer, Iliad, 9.36
    • Homer, Odyssey, 10.259
    • Homer, Odyssey, 10.530
    • Homer, Odyssey, 12.10
    • Homer, Odyssey, 14.101
    • Homer, Odyssey, 17.247
    • Homer, Odyssey, 17.415
    • Homer, Odyssey, 19.343
    • Homer, Odyssey, 1.395
    • Homer, Odyssey, 1.87
    • Homer, Odyssey, 21.364
    • Homer, Odyssey, 22.448
    • Homer, Odyssey, 23.265
    • Homer, Odyssey, 23.65
    • Homer, Odyssey, 2.170
    • Homer, Odyssey, 2.293
    • Homer, Odyssey, 2.345
    • Homer, Odyssey, 2.66
    • Homer, Odyssey, 3.422
    • Homer, Odyssey, 3.472
    • Homer, Odyssey, 4.141
    • Homer, Odyssey, 4.367
    • Homer, Odyssey, 6.326
    • Homer, Odyssey, 8.94
    • Isocrates, Areopagiticus, 8
    • Lysias, On a Wound by Premeditation, 12
    • Plato, Republic, 382b
    • Plato, Phaedo, 66c
    • Plato, Phaedo, 78d
    • Plato, Sophist, 231b
    • Plato, Sophist, 243c
    • Plato, Phaedrus, 245b
    • Plato, Phaedrus, 246a
    • Plato, Laches, 183d
    • Plato, Gorgias, 508a
    • Plato, Gorgias, 514b
    • Sophocles, Antigone, 1108
    • Sophocles, Antigone, 1245
    • Sophocles, Antigone, 1278
    • Sophocles, Antigone, 26
    • Sophocles, Antigone, 39
    • Sophocles, Electra, 958
    • Sophocles, Oedipus Tyrannus, 1469
    • Sophocles, Oedipus Tyrannus, 58
    • Thucydides, Histories, 1.23
    • Thucydides, Histories, 2.78
    • Thucydides, Histories, 4.17
    • Thucydides, Histories, 5.84
    • Thucydides, Histories, 6.101
    • Thucydides, Histories, 6.87
    • Xenophon, Anabasis, 1.4.14
    • Xenophon, Anabasis, 6.3.12
    • Xenophon, Cyropaedia, 1.2.5
    • Xenophon, Cyropaedia, 5.1.24
    • Xenophon, Cyropaedia, 8.6.14
    • Xenophon, Cyropaedia, 8.7.28
    • Xenophon, Hellenica, 5.4.63
    • Xenophon, Constitution of the Lacedaimonians, 8
    • Xenophon, Economics, 7.21
    • Xenophon, Economics, 7.6
    • Xenophon, Symposium, 8
    • Aristophanes, Clouds, 975
    • Herbert Weir Smyth, A Greek Grammar for Colleges, 3042
  • Cross-references in notes from this page (1):
    • Antiphon, On the murder of Herodes, 13
hide Display Preferences
Greek Display:
Arabic Display:
View by Default:
Browse Bar: