Orpheus et Eurydice.
Inde per inmensum croceo velatus amictuaethera digreditur Ciconumque Hymenaeus ad oras
tendit et Orphea nequiquam voce vocatur.
Adfuit ille quidem, sed nec sollemnia verba
5nec laetos vultus nec felix attulit omen.
Fax quoque, quam tenuit, lacrimoso stridula fumo
usque fuit nullosque invenit motibus ignes.
Exitus auspicio gravior: nam nupta per herbas
dum nova naiadum turba comitata vagatur,
10occidit in talum serpentis dente recepto.
Quam satis ad superas postquam Rhodopeius auras
deflevit vates, ne non temptaret et umbras,
ad Styga Taenaria est ausus descendere porta;
perque leves populos simulacraque functa sepulcro
15Persephonen adiit inamoenaque regna tenentem
umbrarum dominum. Pulsisque ad carmina nervis
sic ait: “O positi sub terra numina mundi,
in quem reccidimus, quidquid mortale creamur,
si licet et falsi positis ambagibus oris
20vera loqui sinitis, non huc, ut opaca viderem
Tartara, descendi, nec uti villosa colubris
terna Medusaei vincirem guttura monstri:
causa viae est coniunx, in quam calcata venenum
vipera diffudit crescentesque abstulit annos.
25Posse pati volui nec me temptasse negabo:
vicit Amor. Supera deus hic bene notus in ora est,
an sit et hic, dubito. Sed et hic tamen auguror esse;
famaque si veteris non est mentita rapinae,
vos quoque iunxit Amor. Per ego haec loca plena timoris,
30per chaos hoc ingens vastique silentia regni,
Eurydices, oro, properata retexite fata.
Omnia debemur vobis, paulumque morati
serius aut citius sedem properamus ad unam.
Tendimus huc omnes, haec est domus ultima, vosque
35humani generis longissima regna tenetis.
Haec quoque, cum iustos matura peregerit annos,
iuris erit vestri: pro munere poscimus usum.
Quod si fata negant veniam pro coniuge, certum est
nolle redire mihi: leto gaudete duorum.”
40Talia dicentem nervosque ad verba moventem
exsangues flebant animae: nec Tantalus undam
captavit refugam, stupuitque Ixionis orbis,
nec carpsere iecur volucres, urnisque vacarunt
Belides, inque tuo sedisti, Sisyphe, saxo.
45Tunc primum lacrimis victarum carmine fama est
Eumenidum maduisse genas. Nec regia coniunx
sustinet oranti nec qui regit ima negare,
Eurydicenque vocant. Umbras erat illa recentes
inter et incessit passu de vulnere tardo.
50Hanc simul et legem Rhodopeius accipit Orpheus,
ne flectat retro sua lumina, donec Avernas
exierit valles: aut inrita dona futura.
Carpitur acclivis per muta silentia trames,
arduus, obscurus, caligine densus opaca.
55Nec procul afuerunt telluris margine summae:
hic, ne deficeret, metuens avidusque videndi
flexit amans oculos; et protinus illa relapsa est,
bracchiaque intendens prendique et prendere certans
nil nisi cedentes infelix arripit auras.
60Iamque iterum moriens non est de coniuge quicquam
questa suo: quid enim nisi se quereretur amatam?
Supremumque “vale,” quod iam vix auribus ille
acciperet, dixit revolutaque rursus eodem est.
Non aliter stupuit gemina nece coniugis Orpheus,
65quam tria qui timidus, medio portante catenas,
colla canis vidit, quem non pavor ante reliquit,
quam natura prior, saxo per corpus oborto;
quique in se crimen traxit voluitque videri
Olenos esse nocens, tuque, o confisa figurae,
70infelix Lethaea, tuae, iunctissima quondam
pectora, nunc lapides, quos umida sustinet Ide.
Orantem frustraque iterum transire volentem
portitor arcuerat. Septem tamen ille diebus
squalidus in ripa Cereris sine munere sedit:
75cura dolorque animi lacrimaeque alimenta fuere.
Esse deos Erebi crudeles questus, in altam
se recipit Rhodopen pulsumque aquilonibus Haemum.
Tertius aequoreis inclusum piscibus annum
finierat Titan, omnemque refugerat Orpheus
80femineam venerem, seu quod male cesserat illi,
sive fidem dederat. Multas tamen ardor habebat
iungere se vati, multae doluere repulsae.
Ille etiam Thracum populis fuit auctor amorem
in teneros transferre mares citraque iuventam
85aetatis breve ver et primos carpere flores.
Arbores motae. Cyparissus.
Collis erat collemque super planissima campiarea, quam viridem faciebant graminis herbae.
Umbra loco deerat: qua postquam parte resedit
dis genitus vates et fila sonantia movit,
90umbra loco venit. Non Chaonis afuit arbor.
non nemus Heliadum, non frondibus aesculus altis,
nec tiliae molles, nec fagus et innuba laurus,
et coryli fragiles et fraxinus utilis hastis
enodisque abies curvataque glandibus ilex
95et platanus genialis acerque coloribus impar
amnicolaeque simul salices et aquatica lotos
perpetuoque virens buxum tenuesque myricae
et bicolor myrtus et bacis caerula tinus.
Vos quoque, flexipedes hederae, venistis et una
100pampineae vites et amictae vitibus ulmi,
ornique et piceae pomoque onerata rubenti
arbutus et lentae, victoris praemia, palmae
et succincta comas hirsutaque vertice pinus,
grata deum matri; siquidem Cybeleius Attis
105exuit hac hominem truncoque induruit illo.
CYPARISSUS
Adfuit huic turbae metas imitata cupressus,nunc arbor, puer ante deo dilectus ab illo,
qui citharam nervis et nervis temperat arcum.
Namque sacer nymphis Carthaea tenentibus arva
110ingens cervus erat, lateque patentibus altas
ipse suo capiti praebebat cornibus umbras.
Cornua fulgebant auro, demissaque in armos
pendebant tereti gemmata monilia collo.
Bulla super frontem parvis argentea loris
115vincta movebatur parilique aetate: nitebant
auribus e geminis circum cava tempora bacae.
Isque metu vacuus naturalique pavore
deposito celebrare domos mulcendaque colla
quamlibet ignotis manibus praebere solebat.
120Sed tamen ante alios, Ceae pulcherrime gentis,
gratus erat, Cyparisse, tibi. Tu pabula cervum
ad nova, tu liquidi ducebas fontis ad undam,
tu modo nectebas varios per cornua flores,
nunc eques in tergo residens huc laetus et illuc
125mollia purpureis frenabas ora capistris.
Aestus erat mediusque dies, solisque vapore
concava litorei fervebant bracchia cancri:
fessus in herbosa posuit sua corpora terra
cervus et arborea frigus ducebat ab umbra.
130Hunc puer imprudens iaculo Cyparissus acuto
fixit; et ut saevo morientem vulnere vidit,
velle mori statuit. Quae non solacia Phoebus
dixit et ut leviter pro materiaque doleret,
admonuit! Gemit ille tamen munusque supremum
135hoc petit a superis, ut tempore lugeat omni.
Iamque per inmensos egesto sanguine fletus
in viridem verti coeperunt membra colorem,
et modo qui nivea pendebant fronte capilli,
horrida caesaries fieri sumptoque rigore
140sidereum gracili spectare cacumine caelum.
Ingemuit tristisque deus “lugebere nobis
lugebisque alios aderisque dolentibus” inquit.
Ganymedes. Hyacinthus.
Tale nemus vates attraxerat inque ferarumconcilio medius turba volucrumque sedebat.
145Ut satis impulsas temptavit pollice chordas
et sensit varios, quamvis diversa sonarent,
concordare modos, hoc vocem carmine movit:
“Ab Iove, Musa parens, (cedunt Iovis omnia regno!)
carmina nostra move! Iovis est mihi saepe potestas
150dicta prius: cecini plectro graviore Gigantas
sparsaque Phlegraeis victricia fulmina campis:
nunc opus est leviore lyra, puerosque canamus
dilectos superis, inconcessisque puellas
ignibus attonitas meruisse libidine poenam.
155Rex superum Phrygii quondam Ganymedis amore
arsit, et inventum est aliquid, quod Iuppiter esse,
quam quod erat, mallet. Nulla tamen alite verti
dignatur, nisi quae posset sua fulmina ferre.
Nec mora, percusso mendacibus aere pennis
160abripit Iliaden; qui nunc quoque pocula miscet
invitaque Iovi nectar Iunone ministrat.
HYACINTHUS
Te quoque, Amyclide, posuisset in aethere Phoebus,tristia si spatium ponendi fata dedissent.
Qua licet, aeternus tamen es: quotiensque repellit
165ver hiemem piscique aries succedit aquoso,
tu totiens oreris viridique in caespite flores.
Te meus ante omnes genitor dilexit, et orbe
in medio positi caruerunt praeside Delphi,
dum deus Eurotan inmunitamque frequentat
170Sparten. Nec citharae nec sunt in honore sagittae:
inmemor ipse sui non retia ferre recusat,
non tenuisse canes, non per iuga montis iniqui
ire comes, longaque alit adsuetudine flammas.
Iamque fere medius Titan venientis et actae
175noctis erat spatioque pari distabat utrimque:
corpora veste levant et suco pinguis olivi
splendescunt latique ineunt certamina disci.
Quem prius aerias libratum Phoebus in auras
misit et oppositas disiecit pondere nubes.
180Reccidit in solidam longo post tempore terram
pondus et exhibuit iunctam cum viribus artem.
Protinus imprudens actusque cupidine lusus
tollere Taenarides orbem properabat. At illum
dura repercusso subiecit verbere tellus
185in vultus, Hyacinthe, tuos. Expalluit aeque
quam puer ipse deus conlapsosque excipit artus,
et modo te refovet, modo tristia vulnera siccat,
nunc animam admotis fugientem sustinet herbis.
Nil prosunt artes: erat inmedicabile vulnus.
190Ut siquis violas rigidumve papaver in horto
liliaque infringat fulvis horrentia linguis,
marcida demittant subito caput illa vietum
nec se sustineant spectentque cacumine terram:
sic vultus moriens iacet, et defecta vigore
195ipsa sibi est oneri cervix umeroque recumbit.
“Laberis, Oebalide, prima fraudate iuventa,”
Phoebus ait “videoque tuum, mea crimina, vulnus.
Tu dolor es facinusque meum: mea dextera leto
inscribenda tuo est! Ego sum tibi funeris auctor.
200Quae mea culpa tamen? Nisi si lusisse vocari
culpa potest, nisi culpa potest et amasse vocari.
Atque utinam merito vitam tecumque liceret
reddere! Quod quoniam fatali lege tenemur,
semper eris mecum memorique haerebis in ore.
205Te lyra pulsa manu, te carmina nostra sonabunt,
flosque novus scripto gemitus imitabere nostros.
Tempus et illud erit, quo se fortissimus heros
addat in hunc florem folioque legatur eodem.”
Talia dum vero memorantur Apollinis ore,
210ecce cruor, qui fusus humo signaverat herbas,
desinit esse cruor, Tyrioque nitentior ostro
flos oritur formamque capit quam lilia, si non
purpureus color his, argenteus esset in illis.
Non satis hoc Phoebo est (is enim fuit auctor honoris):
215ipse suos gemitus foliis inscribit, et AI AI
flos habet inscriptum, funestaque littera dicta est.
Nec genuisse pudet Sparten Hyacinthon, honorque
durat in hoc aevi, celebrandaque more priorum
annua praelata redeunt Hyacinthia pompa.
Cerastae et Propoetides.
220At si forte roges fecundam Amathunta metallis,an genuisse velit Propoetidas, abnuat aeque
atque illos, gemino quondam quibus aspera cornu
frons erat: unde etiam nomen traxere Cerastae.
Ante fores horum stabat Iovis Hospitis ara;
225ignarus sceleris quam siquis sanguine tinctam
advena vidisset, mactatos crederet illic
lactantes vitulos Amathusiacasque bidentes:
hospes erat caesus. Sacris offensa nefandis
ipsa suas urbes Ophiusiaque arva parabat
230deserere alma Venus. “Sed quid loca grata, quid urbes
peccavere meae? Quod” dixit “crimen in illis?
Exsilio poenam potius gens impia pendat,
vel nece, vel siquid medium est mortisque fugaeque.
Idque quid esse potest, nisi versae poena figurae?”
235Dum dubitat, quo mutet eos, ad cornua vultum
flexit et admonita est haec illis posse relinqui:
grandiaque in torvos transformat membra iuvencos.
Sunt tamen obscenae Venerem Propoetides ausae
esse negare deam. Pro quo sua, numinis ira,
240corpora cum forma primae vulgasse feruntur:
utque pudor cessit sanguisque induruit oris,
in rigidum parvo silicem discrimine versae.
Pygmalion.
Quas quia Pygmalion aevum per crimen agentesviderat, offensus vitiis, quae plurima menti
245femineae natura dedit, sine coniuge caelebs
vivebat thalamique diu consorte carebat.
Interea niveum mira feliciter arte
sculpsit ebur formamque dedit, qua femina nasci
nulla potest: operisque sui concepit amorem.
250Virginis est verae facies, quam vivere credas,
et, si non obstet reverentia, velle moveri:
ars adeo latet arte sua. Miratur et haurit
pectore Pygmalion simulati corporis ignes.
Saepe manus operi temptantes admovet, an sit
255corpus an illud ebur: nec adhuc ebur esse fatetur.
Oscula dat reddique putat loquiturque tenetque,
et credit tactis digitos insidere membris,
et metuit, pressos veniat ne livor in artus.
Et modo blanditias adhibet, modo grata puellis
260munera fert illi conchas teretesque lapillos
et parvas volucres et flores mille colorum
liliaque pictasque pilas et ab arbore lapsas
Heliadum lacrimas; ornat quoque vestibus artus,
dat digitis gemmas, dat longa monilia collo:
265aure leves bacae, redimicula pectore pendent.
Cuncta decent: nec nuda minus formosa videtur.
Conlocat hanc stratis concha Sidonide tinctis
appellatque tori sociam, acclinataque colla
mollibus in plumis, tamquam sensura, reponit.
270Festa dies Veneris tota celeberrima Cypro
venerat, et pandis inductae cornibus aurum
conciderant ictae nivea cervice iuvencae,
turaque fumabant: cum munere functus ad aras
constitit et timide, “si di dare cuncta potestis,
275sit coniunx, opto” (non ausus “eburnea virgo”
dicere) Pygmalion “similis mea” dixit “eburnae.”
Sensit, ut ipsa suis aderat Venus aurea festis,
vota quid illa velint; et, amici numinis omen,
flamma ter accensa est apicemque per aera duxit.
280Ut rediit, simulacra suae petit ille puellae
incumbensque toro dedit oscula: visa tepere est.
Admovet os iterum, manibus quoque pectora temptat:
temptatum mollescit ebur positoque rigore
subsidit digitis ceditque, ut Hymettia sole
285cera remollescit tractataque pollice multas
flectitur in facies ipsoque fit utilis usu.
Dum stupet et dubie gaudet fallique veretur,
rursus amans rursusque manu sua vota retractat.
Corpus erat: saliunt temptatae pollice venae.
290Tum vero Paphius plenissima concipit heros
verba, quibus Veneri grates agat, oraque tandem
ore suo non falsa premit: dataque oscula virgo
sensit et erubuit timidumque ad lumina lumen
attollens pariter cum caelo vidit amantem.
295Coniugio, quod fecit, adest dea. Iamque coactis
cornibus in plenum noviens lunaribus orbem
illa Paphon genuit, de qua tenet insula nomen.
Myrrha.
Editus hac ille est, qui, si sine prole fuisset,inter felices Cinyras potuisset haberi.
300Dira canam: procul hinc natae, procul este parentes!
Aut, mea si vestras mulcebunt carmina mentes,
desit in hac mihi parte fides, nec credite factum,
vel, si credetis, facti quoque credite poenam.
Si tamen admissum sinit hoc natura videri,
305gentibus Ismariis et nostro gratulor orbi,
gratulor huic terrae, quod abest regionibus illis,
quae tantum genuere nefas. Sit dives amomo
cinnamaque costumque suum sudataque ligno
tura ferat floresque alios Panchaia tellus,
310dum ferat et murram: tanti nova non fuit arbor.
Ipse negat nocuisse tibi sua tela Cupido,
Myrrha, facesque suas a crimine vindicat isto.
Stipite te Stygio tumidisque adflavit echidnis
e tribus una soror. Scelus est odisse parentem:
315hic amor est odio maius scelus. Undique lecti
te cupiunt proceres, totoque oriente iuventus
ad thalami certamen adest. Ex omnibus unum
elige, Myrrha, virum: dum ne sit in omnibus unus.
Illa quidem sentit foedoque repugnat amori
320et secum “quo mente feror? quid molior?” inquit:
“di, precor, et pietas sacrataque iura parentum,
hoc prohibete nefas scelerique resistite nostro, —
si tamen hoc scelus est. Sed enim damnare negatur
hanc venerem pietas, coeuntque animalia nullo
325cetera delicto. Nec habetur turpe iuvencae
ferre patrem tergo, fit equo sua filia coniunx,
quasque creavit init pecudes caper, ipsaque, cuius
semine concepta est, ex illo concipit ales.
Felices, quibus ista licent! Humana malignas
330cura dedit leges, et quod natura remittit,
invida iura negant. Gentes tamen esse feruntur,
in quibus et nato genetrix et nata parenti
iungitur, ut pietas geminato crescat amore.
Me miseram, quod non nasci mihi contigit illic,
335fortunaque loci laedor! — Quid in ista revolvor?
Spes interdictae discedite! Dignus amari
ille, sed ut pater, est. — Ergo si filia magni
non essem Cinyrae, Cinyrae concumbere possem;
nunc quia iam meus est, non est meus, ipsaque damno
340est mihi proximitas: aliena potentior essem.
Ire libet procul hinc patriaeque relinquere fines,
dum scelus effugiam. Retinet malus ardor amantem,
ut praesens spectem Cinyram tangamque loquarque
osculaque admoveam, si nil conceditur ultra.
345Ultra autem spectare aliquid potes, impia virgo?
Et quot confundas et iura et nomina, sentis!
Tune eris et matris paelex et adultera patris?
Tune soror nati genetrixque vocabere fratris?
Nec metues atro crinitas angue sorores,
350quas facibus saevis oculos atque ora petentes
noxia corda vident? At tu, dum corpore non es
passa nefas, animo ne concipe, neve potentis
concubitu vetito naturae pollue foedus.
Velle puta: res ipsa vetat. Pius ille memorque est
355moris — et o vellem similis furor esset in illo!”
Dixerat, at Cinyras, quem copia digna procorum,
quid faciat, dubitare facit, scitatur ab ipsa
nominibus dictis, cuius velit esse mariti.
Illa silet primo, patriisque in vultibus haerens
360aestuat et tepido suffundit lumina rore.
Virginei Cinyras haec credens esse timoris,
flere vetat siccatque genas atque oscula iungit.
Myrrha datis nimium gaudet: consultaque, qualem
optet habere virum, “similem tibi” dixit. At ille
365non intellectam vocem conlaudat et “esto
tam pia semper” ait. Pietatis nomine dicto
demisit vultus sceleris sibi conscia virgo.
Noctis erat medium, curasque et corpora somnus
solverat. At virgo Cinyreia pervigil igni
370carpitur indomito furiosaque vota retractat.
Et modo desperat, modo vult temptare, pudetque
et cupit, et, quid agat, non invenit. Utque securi
saucia trabs ingens, ubi plaga novissima restat,
quo cadat, in dubio est omnique a parte timetur:
375sic animus vario labefactus vulnere nutat
huc levis atque illuc momentaque sumit utroque.
Nec modus aut requies, nisi mors, reperitur amoris.
Mors placet. Erigitur laqueoque innectere fauces
destinat et zona summo de poste revincta
380“care vale Cinyra causamque intellege mortis!”
dixit et aptabat pallenti vincula collo.
Murmura verborum fidas nutricis ad aures
pervenisse ferunt limen servantis alumnae.
Surgit anus reseratque fores, mortisque paratae
385instrumenta videns spatio conclamat eodem
seque ferit scinditque sinus ereptaque collo
vincula dilaniat. Tum denique flere vacavit,
tum dare complexus laqueique requirere causam.
Muta silet virgo terramque inmota tuetur
390et deprensa dolet tardae conamina mortis.
Instat anus canosque suos et inania nudans
ubera per cunas alimentaque prima precatur,
ut sibi committat, quidquid dolet. Illa rogantem
aversata gemit. Certa est exquirere nutrix
395nec solam spondere fidem: “dic” inquit “opemque
me sine ferre tibi; non est mea pigra senectus.
Seu furor est, habeo, quae carmine sanet et herbis,
sive aliquis nocuit, magico lustrabere ritu,
ira deum sive est, sacris placabilis ira.
400Quid rear ulterius ? Certe fortuna domusque
sospes et in cursu est, vivit genetrixque paterque.”
Myrrha, patre audito, suspiria duxit ab imo
pectore. Nec nutrix etiamnum concipit ullum
mente nefas, aliquemque tamen praesentit amorem;
405propositique tenax, quodcumque est, orat, ut ipsi
indicet, et gremio lacrimantem tollit anili
atque ita complectens infirmis membra lacertis
“sensimus,” inquit “amas! sed et hic mea (pone timorem)
sedulitas erit apta tibi, nec sentiet umquam
410hoc pater.” Exsiluit gremio furibunda torumque
ore premens “discede, precor, miseroque pudori
parce!” ait. Instanti “discede, aut desine” dixit
“quaerere, quid doleam: scelus est, quod scire laboras.”
Horret anus tremulasque manus annisque metuque
415tendit et ante pedes supplex procumbit alumnae
et modo blanditur, modo, si non conscia fiat,
terret; et indicium laquei coeptaeque minatur
mortis et officium commisso spondet amori.
Extulit illa caput lacrimisque implevit obortis
420pectora nutricis; conataque saepe fateri
saepe tenet vocem, pudibundaque vestibus ora
texit et “o” dixit “felicem coniuge matrem!”
Hactenus, et gemuit. Gelidus nutricis in artus
ossaque (sensit enim) penetrat tremor, albaque toto
425vertice canities rigidis stetit hirta capillis.
Multaque, ut excuteret diros, si posset, amores,
addidit: at virgo scit se non falsa moneri,
certa mori tamen est, si non potiatur amore.
“Vive,” ait haec “potiere tuo” — et, non ausa “parente”
430dicere, conticuit promissaque numine firmat.
Festa piae Cereris celebrabant annua matres
illa, quibus nivea velatae corpora veste
primitias frugum dant spicea serta suarum
perque novem noctes venerem tactusque viriles
435in vetitis numerant. Turba Cenchreis in illa
regis adest coniunx, arcanaque sacra frequentat.
Ergo legitima vacuus dum coniuge lectus,
nacta gravem vino Cinyram male sedula nutrix,
nomine mentito veros exponit amores
440et faciem laudat. Quaesitis virginis annis
“par” ait “est Myrrhae.” Quam postquam adducere iussa est
utque domum rediit, “gaude mea” dixit “alumna:
vicimus.” Infelix non toto pectore sentit
laetitiam virgo, praesagaque pectora maerent;
445sed tamen et gaudet: tanta est discordia mentis.
Tempus erat, quo cuncta silent, interque triones
flexerat obliquo plaustrum temone Bootes:
ad facinus venit illa suum. Fugit aurea caelo
luna, tegunt nigrae latitantia sidera nubes:
450nox caret igne suo. Primus tegis, Icare, vultus
Erigoneque pio sacrata parentis amore.
Ter pedis offensi signo est revocata, ter omen
funereus bubo letali carmine fecit:
it tamen, et tenebrae minuunt noxque atra pudorem;
455nutricisque manum laeva tenet, altera motu
caecum iter explorat. Thalami iam limina tangit,
iamque fores aperit, iam ducitur intus: at illi
poplite succiduo genua intremuere, fugitque
et color et sanguis, animusque relinquit euntem.
460Quoque suo propior sceleri est, magis horret, et ausi
paenitet, et vellet non cognita posse reverti.
Cunctantem longaeva manu deducit et alto
admotam lecto cum traderet “accipe,” dixit
“ista tua est, Cinyra” devotaque corpora iunxit.
465Accipit obsceno genitor sua viscera lecto
virgineosque metus levat hortaturque timentem.
Forsitan aetatis quoque nomine “filia” dixit,
dixit et illa “pater,” sceleri ne nomina desint.
Plena patris thalamis excedit et impia diro
470semina fert utero conceptaque crimina portat.
Postera nox facinus geminat. Nec finis in illa est:
cum tandem Cinyras, avidus cognoscere amantem
post tot concubitus, inlato lumine vidit
et scelus et natam, verbisque dolore retentis
475pendenti nitidum vagina deripit ensem.
Myrrha fugit, tenebrisque et caecae munere noctis
intercepta neci est: latosque vagata per agros
palmiferos Arabas Panchaeaque rura reliquit;
perque novem erravit redeuntis cornua lunae,
480cum tandem terra requievit fessa Sabaea;
vixque uteri portabat onus. Tum nescia voti
atque inter mortisque metus et taedia vitae
est tales complexa preces: “O siqua patetis
numina confessis, merui nec triste recuso
485supplicium. Sed ne violem vivosque superstes
mortuaque exstinctos, ambobus pellite regnis
mutataeque mihi vitamque necemque negate.”
Numen confessis aliquod patet: ultima certe
vota suos habuere deos. Nam crura loquentis
490terra supervenit, ruptosque obliqua per ungues
porrigitur radix, longi firmamina trunci;
ossaque robur agunt, mediaque manente medulla
sanguis it in sucos, in magnos bracchia ramos,
in parvos digiti, duratur cortice pellis.
495Iamque gravem crescens uterum perstrinxerat arbor
pectoraque obruerat collumque operire parabat,
non tulit illa moram venientique obvia ligno
subsedit mersitque suos in cortice vultus.
Quae quamquam amisit veteres cum corpore sensus,
500flet tamen, et tepidae manant ex arbore guttae.
Est honor et lacrimis, stillataque robore murra
nomen erile tenet nulloque tacebitur aevo.
At male conceptus sub robore creverat infans
quaerebatque viam, qua se genetrice relicta
505exsereret: media gravidus tumet arbore venter.
Tendit onus matrem: neque habent sua verba dolores,
nec Lucina potest parientis voce vocari.
Nitenti tamen est similis curvataque crebros
dat gemitus arbor lacrimisque cadentibus umet.
510Constitit ad ramos mitis Lucina dolentes
admovitque manus et verba puerpera dixit.
Arbor agit rimas et fissa cortice vivum
reddit onus, vagitque puer; quem mollibus herbis
naides impositum lacrimis unxere parentis.
515Laudaret faciem Livor quoque. Qualia namque
corpora nudorum tabula pinguntur Amorum,
talis erat: sed, ne faciat discrimina cultus,
aut huic adde leves, aut illi deme pharetras.
Venus et Adonis. Atalanta.
Labitur occulte fallitque volatilis aetas,520et nihil est annis velocius. Ille sorore
natus avoque suo, qui conditus arbore nuper,
nuper erat genitus, modo formosissimus infans,
iam iuvenis, iam vir, iam se formosior ipso est:
iam placet et Veneri matrisque ulciscitur ignes.
525Namque pharetratus dum dat puer oscula matri,
inscius exstanti destrinxit harundine pectus.
Laesa manu natum dea reppulit. Altius actum
vulnus erat specie primoque fefellerat ipsam.
Capta viri forma non iam Cythereia curat
530litora, non alto repetit Paphon aequore cinctam
piscosamque Gnidon gravidamve Amathunta metallis;
abstinet et caelo: caelo praefertur Adonis.
Hunc tenet, huic comes est; adsuetaque semper in umbra
indulgere sibi formamque augere colendo
535per iuga, per silvas dumosaque saxa vagatur
fine genu vestem ritu succincta Dianae
hortaturque canes; tutaeque animalia praedae,
aut pronos lepores aut celsum in cornua cervum,
aut agitat dammas: a fortibus abstinet apris
540raptoresque lupos armatosque unguibus ursos
vitat et armenti saturatos caede leones.
Te quoque, ut hos timeas, siquid prodesse monendo
possit, Adoni, monet, “fortis” que “fugacibus esto”
inquit “in audaces non est audacia tuta.
545Parce meo, iuvenis, temerarius esse periclo,
neve feras, quibus arma dedit natura, lacesse,
stet mihi ne magno tua gloria. Non movet aetas
nec facies nec quae Venerem movere, leones
saetigerosque sues oculosque animosque ferarum.
550Fulmen habent acres in aduncis dentibus apri,
impetus est fulvis et vasta leonibus ira,
invisumque mihi genus est.” Quae causa, roganti
“dicam,” ait “et veteris monstrum mirabere culpae.
Sed labor insolitus iam me lassavit, et ecce
555opportuna sua blanditur populus umbra,
datque torum caespes; libet hac requiescere tecum”
(et requievit) “humo” pressitque et gramen et ipsum,
inque sinu iuvenis posita cervice reclinis
sic ait ac mediis interserit oscula verbis:
ATALANTA
560“Forsitan audieris aliquam certamine cursusveloces superasse viros. Non fabula rumor
ille fuit: superabat enim; nec dicere posses,
laude pedum formaene bono praestantior esset.
Scitanti deus huic de coniuge “coniuge” dixit
565“nil opus est, Atalanta, tibi: fuge coniugis usum!
nec tamen effugies teque ipsa viva carebis.”
Territa sorte dei per opacas innuba silvas
vivit et instantem turbam violenta procorum
condicione fugat, nec “sum potienda, nisi” inquit
570“victa prius cursu. Pedibus contendite mecum:
praemia veloci coniunx thalamique dabuntur,
mors pretium tardis. Ea lex certaminis esto.”
Illa quidem inmitis: sed (tanta potentia formae est)
venit ad hanc legem temeraria turba procorum.
575Sederat Hippomenes cursus spectator iniqui
et “petitur cuiquam per tanta pericula coniunx?”
dixerat ac nimios iuvenum damnarat amores.
Ut faciem et posito corpus velamine vidit,
quale meum, vel quale tuum, si femina fias,
580obstipuit tollensque manus “ignoscite,” dixit
“quos modo culpavi. Nondum mihi praemia nota,
quae peteretis, erant.” Laudando concipit ignes
et, ne quis iuvenum currat velocius, optat
invidiaque timet. “Sed cur certaminis huius
585intemptata mihi fortuna relinquitur?” inquit
“audentes deus ipse iuvat.” Dum talia secum
exigit Hippomenes, passu volat alite virgo.
Quae quamquam Scythica non setius ire sagitta
Aonio visa est iuveni, tamen ille decorem
590miratur magis; et cursus facit ipse decorem.
Aura refert ablata citis talaria plantis,
tergaque iactantur crines per eburnea, quaeque
poplitibus suberant picto genualia limbo;
inque puellari corpus candore ruborem
595traxerat, haud aliter, quam cum super atria velum
candida purpureum simulatas inficit umbras.
Dum notat haec hospes, decursa novissima meta est
et tegitur festa victrix Atalanta corona.
Dant gemitum victi penduntque ex foedere poenas.
600Non tamen eventu iuvenis deterritus horum
constitit in medio, vultuque in virgine fixo
“quid facilem titulum superando quaeris inertes?
mecum confer!” ait. “Seu me fortuna potentem
fecerit, a tanto non indignabere vinci:
605namque mihi genitor Megareus Onchestius, illi
est Neptunus avus, pronepos ego regis aquarum,
nec virtus citra genus est; seu vincar, habebis
Hippomene victo magnum et memorabile nomen.”
Talia dicentem molli Schoeneia vultu
610adspicit et dubitat, superari an vincere malit.
Atque ita “quis deus hunc formosis” inquit “iniquus
perdere vult caraeque iubet discrimine vitae
coniugium petere hoc? Non sum, me iudice, tanti. —
Nec forma tangor (poteram tamen hac quoque tangi),
615sed quod adhuc puer est: non me movet ipse, sed aetas.
Quid quod inest virtus et mens interrita leti?
Quid quod ab aequorea numeratur origine quartus?
Quid quod amat tantique putat conubia nostra,
ut pereat, si me fors illi dura negarit?
620Dum licet, hospes, abi thalamosque relinque cruentos:
coniugium crudele meum est. Tibi nubere nulla
nolet, et optari potes a sapiente puella. —
Cur tamen est mihi cura tui tot iam ante peremptis?
Viderit! Intereat, quoniam tot caede procorum
625admonitus non est agiturque in taedia vitae. —
Occidet hic igitur, voluit quia vivere mecum,
indignamque necem pretium patietur amoris?
Non erit invidiae victoria nostra ferendae.
Sed non culpa mea est. Utinam desistere velles,
630aut, quoniam es demens, utinam velocior esses!
A! quam virgineus puerili vultus in ore est!
A! miser Hippomene, nollem tibi visa fuissem!
Vivere dignus eras. Quod si felicior essem,
nec mihi coniugium fata importuna negarent,
635unus eras, cum quo sociare cubilia vellem.”
Dixerat; utque rudis primoque Cupidine tacta,
quid facit ignorans, amat et non sentit amorem.
Iam solitos poscunt cursus populusque paterque,
cum me sollicita proles Neptunia voce
640invocat Hippomenes “Cytherea” que “comprecor, ausis
adsit” ait “nostris et quos dedit adiuvet ignes.”
Detulit aura preces ad me non invida blandas;
motaque sum, fateor. Nec opis mora longa dabatur.
Est ager, indigenae Tamasenum nomine dicunt,
645telluris Cypriae pars optima, quam mihi prisci
sacravere senes templisque accedere dotem
hanc iussere meis. Medio nitet arbor in arvo,
fulva comas, fulvo ramis crepitantibus auro.
Hinc tria forte mea veniens decerpta ferebam
650aurea poma manu: nullique videnda nisi ipsi
Hippomenen adii docuique, quis usus in illis.
Signa tubae dederant, cum carcere pronus uterque
emicat et summam celeri pede libat harenam.
Posse putes illos sicco freta radere passu
655et segetis canae stantes percurrere aristas.
Adiciunt animos iuveni clamorque favorque
verbaque dicentum: “Nunc, nunc incumbere tempus!
Hippomene, propera! nunc viribus utere totis!
pelle moram, vinces!” Dubium, Megareius heros
660gaudeat, an virgo magis his Schoeneia dictis.
O quotiens, cum iam posset transire, morata est
spectatosque diu vultus invita reliquit!
Aridus e lasso veniebat anhelitus ore,
metaque erat longe. Tum denique de tribus unum
665fetibus arboreis proles Neptunia misit.
Obstipuit virgo, nitidique cupidine pomi
declinat cursus aurumque volubile tollit.
Praeterit Hippomenes! Resonant spectacula plausu.
Illa moram celeri cessataque tempora cursu
670corrigit atque iterum iuvenem post terga relinquit.
Et rursus pomi iactu remorata secundi
consequitur transitque virum. Pars ultima cursus
restabat; “nunc” inquit “ades, dea muneris auctor!”
inque latus campi, quo tardius illa rediret,
675iecit ab obliquo nitidum iuvenaliter aurum.
An peteret, virgo visa est dubitare: coegi
tollere et adieci sublato pondera malo
impediique oneris pariter gravitate moraque.
Neve meus sermo cursu sit tardior ipso,
680praeterita est virgo: duxit sua praemia victor.
Dignane, cui grates ageret, cui turis honorem
ferret, Adoni, fui? — nec grates inmemor egit,
nec mihi tura dedit. Subitam convertor in iram;
contemptuque dolens, ne sim spernenda futuris,
685exemplo caveo meque ipsa exhortor in ambos.
Templa, deum Matri quae quondam clarus Echion
fecerat ex voto, nemorosis abdita silvis,
transibant, et iter longum requiescere suasit.
Illic concubitus intempestiva cupido
690occupat Hippomenen, a numine concita nostro.
Luminis exigui fuerat prope templa recessus,
speluncae similis, nativo pumice tectus,
religione sacer prisca, quo multa sacerdos
lignea contulerat veterum simulacra deorum.
695Hunc init et vetito temerat sacraria probro.
Sacra retorserunt oculos; turritaque Mater
an Stygia sontes dubitavit mergeret unda.
Poena levis visa est. Ergo modo levia fulvae
colla iubae velant, digiti curvantur in ungues,
700ex umeris armi fiunt, in pectora totum
pondus abit, summae cauda verruntur harenae.
Iram vultus habet, pro verbis murmura reddunt,
pro thalamis celebrant silvas: aliisque timendi
dente premunt domito Cybeleia frena leones.
705Hos tu, care mihi, cumque his genus omne ferarum,
quod non terga fugae, sed pugnae pectora praebet,
effuge, ne virtus tua sit damnosa duobus.”
ADONIS TRANSFORMED
Illa quidem monuit iunctisque per aera cygniscarpit iter: sed stat monitis contraria virtus.
710Forte suem latebris vestigia certa secuti
excivere canes, silvisque exire parantem
fixerat obliquo iuvenis Cinyreius ictu.
Protinus excussit pando venabula rostro
sanguine tincta suo trepidumque et tuta petentem
715trux aper insequitur totosque sub inguine dentes
abdidit et fulva moribundum stravit harena.
Vecta levi curru medias Cytherea per auras
Cypron olorinis nondum pervenerat alis,
agnovit longe gemitum morientis et albas
720flexit aves illuc. Utque aethere vidit ab alto
exanimem inque suo iactantem sanguine corpus,
desiluit pariterque sinum pariterque capillos
rupit et indignis percussit pectora palmis.
Questaque cum fatis “at non tamen omnia vestri
725iuris erunt” dixit. “Luctus monimenta manebunt
semper, Adoni, mei, repetitaque mortis imago
annua plangoris peraget simulamina nostri.
At cruor in florem mutabitur. An tibi quondam
femineos artus in olentes vertere mentas,
730Persephone, licuit: nobis Cinyreius heros
invidiae mutatus erit ?” — Sic fata cruorem
nectare odorato sparsit: qui tactus ab illo
intumuit sic ut fulvo perlucida caeno
surgere bulla solet. Nec plena longior hora
735facta mora est, cum flos de sanguine concolor ortus,
qualem, quae lento celant sub cortice granum,
punica ferre solent. Brevis est tamen usus in illo:
namque male haerentem et nimia levitate caducum
excutiunt idem, qui praestant nomina, venti.”
