P. Ovidius Naso, Metamorphoses
Hugo Magnus, Ed.

Graeci Aulide. Fama.

Nescius adsumptis Priamus pater Aesacon alis
vivere lugebat, tumulo quoque nomen habenti
inferias dederat cum fratribus Hector inani.

Defuit officio Paridis praesentia tristi,
5postmodo qui rapta longum cum coniuge bellum
attulit in patriam; coniurataeque sequuntur
mille rates gentisque simul commune Pelasgae.
Nec dilata foret vindicta, nisi aequora saevi
invia fecissent venti Boeotaque tellus
10Aulide piscosa puppes tenuisset ituras.
Hic patrio de more Iovi cum sacra parassent,
ut vetus accensis incanduit ignibus ara,
serpere caeruleum Danai videre draconem
in platanum, coeptis quae stabat proxima sacris.
15Nidus erat volucrum bis quattuor arbore summa:
quas simul et matrem circum sua damna volantem
corripuit serpens avidoque recondidit ore.
Obstipuere omnes. At veri providus augur
Thestorides “vincemus” ait, “gaudete, Pelasgi!
20Troia cadet, sed erit nostri mora longa laboris,”
atque novem volucres in belli digerit annos.
Ille, ut erat virides amplexus in arbore ramos,
fit lapis et servat serpentis imagine saxum.

Permanet Aoniis Nereus violentus in undis
25bellaque non transfert; et sunt qui parcere Troiae
Neptunum credant, quia moenia fecerat urbi.
At non Thestorides: nec enim nescitve tacetve
sanguine virgineo placandam virginis iram
esse deae. Postquam pietatem publica causa
30rexque patrem vicit castumque datura cruorem
flentibus ante aram stetit Iphigenia ministris,
victa dea est nubemque oculis obiecit et inter
officium turbamque sacri vocesque precantum
supposita fertur mutasse Mycenida cerva.
35Ergo ubi, qua decuit, lenita est caede Diana,
et pariter Phoebes, pariter maris ira recessit,
accipiunt ventos a tergo mille carinae
multaque perpessae Phrygia potiuntur harena.

THE HOUSE OF FAME AND THE TROJAN CYGNUS

Orbe locus medio est inter terrasque fretumque
40caelestesque plagas, triplicis confinia mundi,
unde quod est usquam, quamvis regionibus absit,
inspicitur, penetratque cavas vox omnis ad aures.
Fama tenet summaque domum sibi legit in arce,
innumerosque aditus ac mille foramina tectis
45addidit et nullis inclusit limina portis:
nocte dieque patet. Tota est ex aere sonanti,
tota fremit vocesque refert iteratque quod audit.
Nulla quies intus nullaque silentia parte,
nec tamen est clamor, sed parvae murmura vocis,
50qualia de pelagi, siquis procul audiat, undis
esse solent, qualemve sonum, cum Iuppiter atras
increpuit nubes, extrema tonitrua reddunt.
Atria turba tenet: veniunt, leve vulgus, euntque
mixtaque cum veris passim commenta vagantur
55milia rumorum confusaque verba volutant.
E quibus hi vacuas inplent sermonibus aures,
hi narrata ferunt alio; mensuraque ficti
crescit, et auditis aliquid novus adicit auctor.
Illic Credulitas, illic temerarius Error
60vanaque Laetitia est consternatique Timores
Seditioque recens dubioque auctore Susurri.
Ipsa, quid in caelo rerum pelagoque geratur
et tellure, videt totumque inquirit in orbem.

Achilles et Cygnus.

Fecerat haec notum Graias cum milite forti
65adventare rates, neque inexspectatus in armis
hostis adest: prohibent aditus litusque tuentur
Troes, et Hectorea primus fataliter hasta,
Protesilae, cadis, commissaque proelia magno
stant Danais, fortisque animae nece cognitus Hector.
70Nec Phryges exiguo, quid Achaica dextera possit
sanguine senserunt. Et iam Sigea rubebant
litora, iam leto proles Neptunia Cygnus
mille viros dederat, iam curru instabat Achilles
totaque Peliacae sternebat cuspidis ictu
75agmina, perque acies aut Cygnum aut Hectora quaerens
congreditur Cygno (decimum dilatus in annum
Hector erat): tum colla iugo canentia pressos
exhortatus equos currum direxit in hostem
concutiensque suis vibrantia tela lacertis
80“quisquis es, o iuvenis” dixit “solamen habeto
mortis, ab Haemonio quod sis iugulatus Achille.”

Hactenus Aeacides; vocem gravis hasta secuta est.
Sed quamquam certa nullus fuit error in hasta,
nil tamen emissi profecit acumine ferri
85utque hebeti pectus tantummodo contudit ictu.

“Nate dea, nam te fama praenovimus,” inquit
ille “quid a nobis vulnus miraris abesse?”
(mirabatur enim) “non haec, quam cernis, equinis
fulva iubis cassis neque onus cava parma sinistrae
90auxilio mihi sunt: decor est quaesitus ab istis.
Mars quoque ob hoc capere arma solet! Removebitur omne
tegminis officium, tamen indestrictus abibo.
Est aliquid non esse satum Nereide, sed qui
Nereaque et natas et totum temperat aequor.”

95Dixit et haesurum clipei curvamine telum
misit in Aeaciden, quod et aes et proxima rupit
terga novena boum, decimo tamen orbe moratum est.
Excutit hoc heros rursusque trementia forti
tela manu torsit: rursus sine vulnere corpus
100sincerumque fuit! Nec tertia cuspis apertum
et se praebentem valuit destringere Cygnum.
Haud secus exarsit, quam circo taurus aperto,
cum sua terribili petit inritamina cornu,
poeniceas vestes, elusaque vulnera sentit.
105Num tamen exciderit ferrum, considerat hastae:
haerebat ligno. “Manus est mea debilis ergo,
quasque” ait “ante habuit vires, effudit in uno?
Nam certe valuit, vel cum Lyrnesia primus
moenia deieci, vel cum Tenedonque suoque
110Eetioneas inplevi sanguine Thebas,
vel cum purpureus populari caede Caicus
fluxit opusque meae bis sensit Telephus hastae.
Hic quoque tot caesis, quorum per litus acervos
et feci et video, valuit mea dextra valetque.”

115Dixit et, ante actis veluti male crederet, hastam
misit in adversum Lycia de plebe Menoeten
loricamque simul subiectaque pectora rupit.
Quo plangente gravem moribundo pectore terram
extrahit illud idem calido de vulnere telum
120atque ait: “Haec manus est, haec, qua modo vicimus, hasta:
utar in hoc isdem; sit in hoc, precor, exitus idem!”

Sic fatus Cygnum repetit, nec fraxinus errat
inque umero sonuit non evitata sinistro,
inde velut muro solidaque a caute repulsa est;
125qua tamen ictus erat, signatum sanguine Cygnum
viderat et frustra fuerat gavisus Achilles:
vulnus erat nullum, sanguis fuit ille Menoetae!
Tum vero praeceps curru fremebundus ab alto
desilit et nitido securum comminus hostem
130ense petens parmam gladio galeamque cavari
cernit et in duro laedi quoque corpore ferrum!

Haud tulit ulterius, clipeoque adversa reducto
ter quater ora viri, capulo cava tempora pulsat
cedentique sequens instat turbatque ruitque
135attonitoque negat requiem: pavor occupat illum,
ante oculosque natant tenebrae, retroque ferenti
aversos passus medio lapis obstitit arvo.
Quem super inpulsum resupino corpore Cygnum
vi multa vertit terraeque adflixit Achilles.
140Tum clipeo genibusque premens praecordia duris
vincla trahit galeae: quae presso subdita mento
elidunt fauces et respiramen utrumque
eripiunt animae. Victum spoliare parabat:
arma relicta videt; corpus deus aequoris albam
145contulit in volucrem, cuius modo nomen habebat.

Caeneus.

Hic labor, haec requiem multorum pugna dierum
attulit, et positis pars utraque substitit armis.
Dumque vigil Phrygios servat custodia muros
et vigil Argolicas servat custodia fossas,
150festa dies aderat, qua Cygni victor Achilles
Pallada mactatae placabat sanguine vaccae.
Cuius ut inposuit prosecta calentibus aris
et dis acceptus penetravit in aethera nidor,
sacra tulere suam, pars est data cetera mensis.
155Discubuere toris proceres et corpora tosta
carne replent vinoque levant curasque sitimque.
Non illos citharae, non illos carmina vocum
longave multifori delectat tibia buxi,
sed noctem sermone trahunt, virtusque loquendi
160materia est: pugnas referunt hostisque suasque,
inque vices adita atque exhausta pericula saepe
commemorare iuvat,— quid enim loqueretur Achilles,
aut quid apud magnum potius loquerentur Achillem?
Proxima praecipue domito victoria Cygno
165in sermone fuit. Visum mirabile cunctis,
quod iuvenis corpus nullo penetrabile telo
invictumque a vulnere erat ferrumque terebat.

Hoc ipse Aeacides, hoc mirabantur Achivi,
cum sic Nestor ait: “Vestro fuit unicus aevo
170contemptor ferri nulloque forabilis ictu
Cygnus. At ipse olim patientem vulnera mille
corpore non laeso Perrhaebum Caenea vidi,
Caenea Perrhaebum, qui factis inclitus Othryn
incoluit; quoque id mirum magis esset in illo,
175femina natus erat.” Monstri novitate feruntur
quisquis adest, narretque rogant. Quos inter Achilles:
“Dic age! nam cunctis eadem est audire voluntas,
o facunde senex, aevi prudentia nostri,
quis fuerit Caeneus, cur in contraria versus,
180qua tibi militia, cuius certamine pugnae
cognitus, a quo sit victus, si victus ab ullo est.”

Tum senior: “Quamvis obstet mihi tarda vetustas,
multaque me fugiant primis spectata sub annis,
plura tamen memini. Nec, quae magis haereat ulla
185pectore res nostro est inter bellique domique
acta tot. Ac siquem potuit spatiosa senectus
spectatorem operum multorum reddere, vixi
annos bis centum; nunc tertia vivitur aetas.

Clara decore fuit proles Elateia Caenis,
190Thessalidum virgo pulcherrima, perque propinquas
perque tuas urbes (tibi enim popularis, Achille),
multorum frustra votis optata procorum.
Temptasset Peleus thalamos quoque forsitan illos,
sed iam aut contigerant illi conubia matris,
195aut fuerant promissa, tuae. Nec Caenis in ullos
denupsit thalamos secretaque litora carpens
aequorei vim passa dei est (ita fama ferebat),
utque novae Veneris Neptunus gaudia cepit,
“sint tua vota licet” dixit “secura repulsae:
200elige, quid voveas!” (eadem hoc quoque fama ferebat).
“Magnum” Caenis ait “facit haec iniuria votum;
tale pati iam posse nihil; da, femina ne sim:
omnia praestiteris.” Graviore novissima dixit
verba sono, poteratque viri vox illa videri,
205sicut erat; nam iam voto deus aequoris alti
adnuerat dederatque super, ne saucius ullis
vulneribus fieri ferrove occumbere posset.
Munere laetus abit studiisque virilibus aevum
exigit Atracides Peneiaque arva pererrat.

Centaurorum et Lapitharum pugna.

210Duxerat Hippodamen audaci Ixione natus,
nubigenasque feros positis ex ordine mensis
arboribus tecto discumbere iusserat antro.
Haemonii proceres aderant, aderamus et ipsi,
festaque confusa resonabat regia turba.
215Ecce canunt Hymenaeon, et ignibus atria fumant,
cinctaque adest virgo matrum nuruumque caterva;
praesignis facie. Felicem diximus illa
coniuge Pirithoum: quod paene fefellimus omen.

Nam tibi, saevorum saevissime Centaurorum,
220Euryte, quam vino pectus, tam virgine visa
ardet, et ebrietas geminata libidine regnat.
Protinus eversae turbant convivia mensae,
raptaturque comis per vim nova nupta prehensis.
Eurytus Hippodamen, alii, quam quisque probabant,
225aut poterant, rapiunt, captaeque erat urbis imago.
Femineo clamore sonat domus: ocius omnes
surgimus, et primus “quae te vecordia,” Theseus
“Euryte, pulsat” ait, “qui me vivente lacessas
Pirithoum violesque duos ignarus in uno?”
230neve ea magnanimus frustra memoraverit heros,
submovet instantes raptamque furentibus aufert.
Ille nihil contra (neque enim defendere verbis
talia facta potest), sed vindicis ora protervis
insequitur manibus generosaque pectora pulsat.

235Forte fuit iuxta signis exstantibus asper
antiquus crater; quem vastum vastior ipso
sustulit Aegides adversaque misit in ora.
Sanguinis ille globos pariter cerebrumque merumque
vulnere et ore vomens madida resupinus harena
240calcitrat. Ardescunt germani caede bimembres
certatimque omnes uno ore “arma, arma” loquuntur.
Vina dabant animos, et prima pocula pugna
missa volant fragilesque cadi curvique lebetes,
res epulis quondam, tum bello et caedibus aptae.

245Primus Ophionides Amycus penetralia donis
haud timuit spoliare suis et primus ab aede
lampadibus densum rapuit funale coruscis,
elatumque alte, veluti qui candida tauri
rumpere sacrifica molitur colla securi,
250inlisit fronti Lapithae Celadontis et ossa
non cognoscendo confusa relinquit in ore.
Exsiluere oculi, disiectisque ossibus oris
acta retro naris medioque est fixa palato.
Hunc pede convulso mensae Pellaeus acernae
255stravit humi Pelates deiecto in pectora mento,
cumque atro mixtos sputantem sanguine dentes
vulnere Tartareas geminato mittit ad umbras.

Proximus ut steterat, spectans altaria vultu
fumida terribili “cur non” ait “utimur istis?”
260cumque suis Gryneus inmanem sustulit aram
ignibus et medium Lapitharum iecit in agmen
depressitque duos, Brotean et Orion: Orio
mater erat Mycale, quam deduxisse canendo
saepe reluctantis constabat cornua lunae.

265“Non inpune feres, teli modo copia detur!”
dixerat Exadius telique habet instar, in alta
quae fuerant pinu votivi cornua cervi.
Figitur hinc duplici Gryneus in lumina ramo
eruiturque oculos, quorum pars cornibus haeret,
270pars fluit in barbam concretaque sanguine pendet.

Ecce rapit mediis flagrantem Rhoetus ab aris
pruniceum torrem dextraque a parte Charaxi
tempora perstringit fulvo protecta capillo.
Correpti rapida, veluti seges arida, flamma
275arserunt crines, et vulnere sanguis inustus
terribilem stridore sonum dedit, ut dare ferrum
igne rubens plerumque solet, quod forcipe curva
cum faber eduxit, lacubus demittit: at illud
stridet et in tepida submersum sibilat unda.
280Saucius hirsutis avidum de crinibus ignem
excutit inque umeros limen tellure revulsum
tollit, onus plaustri, quod ne permittat in hostem,
ipsa facit gravitas: socium quoque saxea moles
oppressit spatio stantem propiore Cometen.
285Gaudia nec retinet Rhoetus: “Sic, conprecor,” inquit
“cetera sit fortis castrorum turba tuorum!”
semicremoque novat repetitum stipite vulnus,
terque quaterque gravi iuncturas verticis ictu
rupit, et in liquido sederunt ossa cerebro.

290Victor ad Euagrum Corythumque Dryantaque transit;
e quibus ut prima tectus lanugine malas
procubuit Corythus, “puero quae gloria fuso
parta tibi est?” Euagrus ait, nec dicere Rhoetus
plura sinit rutilasque ferox in aperta loquentis
295condidit ora viri perque os in pectora flammas.
Te quoque, saeve Drya, circum caput igne rotato
insequitur; sed non in te quoque constitit idem
exitus: adsiduae successu caedis ovantem,
qua iuncta est umero cervix, sude figis obusta.
300Ingemuit duroque sudem vix osse revellit
Rhoetus et ipse suo madefactus sanguine fugit.

Fugit et Orneus Lycabasque et saucius armo
dexteriore Medon et cum Pisenore Thaumas,
quique pedum nuper certamine vicerat omnes
305Mermeros (accepto tum vulnere tardius ibat!),
et Pholus et Melaneus et Abas praedator aprorum,
quique suis frustra bellum dissuaserat augur,
Astylos: ille etiam metuenti vulnera Nesso
“ne fuge! ad Herculeos” inquit “servaberis arcus.”
310At non Eurynomus Lycidasque et Areos et Imbreus
effugere necem: quos omnes dextra Dryantis
perculit adversos. Adversum tu quoque, quamvis
terga fugae dederas, vulnus, Crenaee, tulisti;
nam grave respiciens inter duo lumina ferrum,
315qua naris fronti committitur, accipis, imae.

In tanto fremitu cunctis sine fine iacebat
sopitus venis et inexperrectus Aphidas
languentique manu carchesia mixta tenebat,
fusus in Ossaeae villosis pellibus ursae.
320Quem procul ut vidit frustra nulla arma moventem,
inserit amento digitos “miscenda” que dixit
“cum Styge vina bibes!” Phorbas; nec plura moratus
in iuvenem torsit iaculum, ferrataque collo
fraxinus, ut casu iacuit resupinus, adacta est.
325Mors caruit sensu, plenoque e gutture fluxit
inque toros inque ipsa niger carchesia sanguis.

Vidi ego Petraeum conantem tollere terra
glandiferam quercum; quam dum conplexibus ambit
et quatit huc illuc labefactaque robora iactat,
330lancea Pirithoi costis inmissa Petraei
pectora cum duro luctantia robore fixit.
Pirithoi cecidisse Lycum virtute ferebant,
Pirithoi virtute Chromin. Sed uterque minorem
victori titulum quam Dictys Helopsque dederunt:
335fixus Helops iaculo, quod pervia tempora fecit
et missum a dextra laevam penetravit ad aurem;
Dictys, ab ancipiti delapsus acumine montis,
dum fugit instantem trepidans Ixione natum,
decidit in praeceps et pondere corporis ornum
340ingentem fregit suaque induit ilia fractae.

Victor adest Aphareus saxumque e monte revulsum
mittere conatur: mittentem stipite querno
occupat Aegides cubitique ingentia frangit
ossa; nec ulterius dare corpus inutile leto
345aut vacat aut curat tergoque Bienoris alti
insilit haud solito quemquam portare nisi ipsum,
opposuitque genu costis prensamque sinistra
caesariem retinens vultum minitantiaque ora
robore nodoso praeduraque tempora fregit:
350robore Nedymnum iaculatoremque Lycopen
sternit et inmissa protectum pectora barba
Hippason et summis exstantem Riphea silvis
Thereaque, Haemoniis qui prensos montibus ursos
ferre domum vivos indignantesque solebat.

355Haud tulit utentem pugnae successibus ultra
Thesea Demoleon: solido divellere dumo
annosam pinum magno molimine temptat;
quod quia non potuit, praefractam misit in hostem.
Sed procul a telo Theseus veniente recessit
360Pallados admonitu: credi sic ipse volebat.
Non tamen arbor iners cecidit; nam Crantoris alti
abscidit iugulo pectusque umerumque sinistrum.
Armiger ille tui fuerat genitoris, Achille,
quem Dolopum rector, bello superatus, Amyntor
365Aeacidae dederat pacis pignusque fidemque.

Hunc procul ut foedo disiectum vulnere Peleus
vidit, “at inferias, iuvenum gratissime Crantor,
accipe” ait, validoque in Demoleonta lacerto
fraxineam misit, mentis quoque viribus, hastam.
370Quae laterum cratem praerupit et ossibus haerens
intremuit. Trahit ille manu sine cuspide lignum
(id quoque vix sequitur), cuspis pulmone retenta est.
Ipse dolor vires animo dabat: aeger in hostem
erigitur pedibusque virum proculcat equinis.
375Excipit ille ictus galea clipeoque sonanti
defensatque umeros praetentaque sustinet arma
perque armos uno duo pectora perforat ictu.

Ante tamen leto dederat Phlegraeon et Hylen
eminus, Iphinoum conlato Marte Claninque;
380additur his Dorylas, qui tempora tecta gerebat
pelle lupi saevique vicem praestantia teli
cornua vara boum multo rubefacta cruore.
Huic ego (nam vires animus dabat) “adspice,” dixi,
“quantum concedant nostro tua cornua ferro!”
385et iaculum torsi; quod cum vitare nequiret,
opposuit dextram passurae vulnera fronti:
adfixa est cum fronte manus. Fit clamor, at illum
haerentem Peleus et acerbo vulnere victum
(stabat enim propior) mediam ferit ense sub alvum.
390Prosiluit terraque ferox sua viscera traxit
tractaque calcavit calcataque rupit et illis
crura quoque inpediit et inani concidit alvo.

Nec te pugnantem tua, Cyllare, forma redemit,
si modo naturae formam concedimus illi:
395barba erat incipiens, barbae color aureus, aurea
ex umeris medios coma dependebat in armos.
Gratus in ore vigor; cervix umerique manusque
pectoraque artificum laudatis proxima signis,
et quacumque vir est; nec equi mendosa sub illo
400deteriorque viro facies: da colla caputque,
Castore dignus erit; sic tergum sessile, sic sunt
pectora celsa toris. Totus pice nigrior atra;
candida cauda tamen, color est quoque cruribus albus.

Multae illum petiere sua de gente, sed una
405abstulit Hylonome, qua nulla decentior inter
semiferos altis habitavit femina silvis.
Haec et blanditiis et amando et amare fatendo
Cyllaron una tenet; cultus quoque, quantus in illis
esse potest membris, ut sit coma pectine levis,
410ut modo rore maris, modo se violave rosave
inplicet, interdum candentia lilia gestet,
bisque die lapsis Pagasaeae vertice silvae
fontibus ora lavet, bis flumine corpora tingat,
nec nisi quae deceant electarumque ferarum
415aut umero aut lateri praetendat vellera laevo.
Par amor est illis: errant in montibus una,
antra simul subeunt; et tum Lapitheia tecta
intrarant pariter, pariter fera bella gerebant.
Auctor in incerto est: iaculum de parte sinistra
420venit et inferius qua collo pectora subsunt,
Cyllare, te fixit; parvo cor vulnere laesum
corpore cum toto post tela educta refrixit.

Protinus Hylonome morientes excipit artus
inpositaque manu vulnus fovet oraque ad ora
425admovet atque animae fugienti obsistere temptat.
Ut videt exstinctum, dictis, quae clamor ad aures
arcuit ire meas, telo, quod inhaeserat illi,
incubuit moriensque suum conplexa maritum est.

Ante oculos stat et ille meos, qui sena leonum
430vinxerat inter se conexis vellera nodis,
Phaeocomes, hominemque simul protectus equumque.
Codice qui misso, quem vix iuga bina moverent,
Tectaphon Oleniden a summo vertice fregit.
fracta volubilitas capitis latissima, perque os
435perque cavas nares oculosque auresque cerebrum
molle fluit veluti concretum vimine querno
lac solet, utve liquor rari sub pondere cribri
manat et exprimitur per densa foramina spissus.
Ast ego, dum parat hic armis nudare iacentem,
440(scit tuus hoc genitor) gladium spoliantis in ima
ilia demisi. Chthonius quoque Teleboasque
ense iacent nostro: ramum prior ille bifurcum
gesserat, hic iaculum; iaculo mihi vulnera fecit:
signa vides! adparet adhuc vetus inde cicatrix.
445Tunc ego debueram capienda ad Pergama mitti,
tum poteram magni, si non superare, morari
Hectoris arma meis! Illo sed tempore nullus,
aut puer Hector erat, nunc me mea deficit aetas.

Quid tibi victorem gemini Periphanta Pyraethi,
450Ampyca quid referam, qui quadrupedantis Echecli
fixit in adverso cornum sine cuspide vultu?
Vecte Pelethronium Macareus in pectus adacto
stravit Erigdupum, memini et venabula condi
inguine Nesseis manibus coniecta Cymeli.
455Nec tu credideris tantum cecinisse futura
Ampyciden Mopsum: Mopso iaculante biformis
accubuit frustraque loqui temptavit Hodites
ad mentum lingua mentoque ad guttura fixo.

Quinque neci Caeneus dederat, Styphelumque Bromumque
460Antimachumque Elymumque securiferumque Pyraechmen:
vulnera non memini, numerum nomenque notavi.

Provolat Emathii spoliis armatus Alesi,
quem dederat leto, membris et corpore Latreus
maximus: huic aetas inter iuvenemque senemque,
465vis iuvenalis erat, variabant tempora cani.
Qui clipeo gladioque Macedoniaque sarisa
conspicuus faciemque obversus in agmen utrumque
armaque concussit certumque equitavit in orbem
verbaque tot fudit vacuas animosus in auras:

470“Et te, Caeni, feram? Nam tu mihi femina semper,
tu mihi Caenis eris. Nec te natalis origo
commonuit, mentemque subit, quo praemia facto
quaque viri falsam speciem mercede parasti?
Quid sis nata, vide, vel quid sis passa, columque,
475i, cape cum calathis et stamina pollice torque:
bella relinque viris.” Iactanti talia Caeneus
extentum cursu missa latus eruit hasta,
qua vir equo commissus erat. Furit ille dolore
nudaque Phyllei iuvenis ferit ora sarisa.
480Non secus haec resilit, quam tecti a culmine grando,
aut siquis parvo feriat cava tympana saxo.
Comminus adgreditur laterique recondere duro
luctatur gladium: gladio loca pervia non sunt.
“Haud tamen effugies! medio iugulaberis ense,
485quandoquidem mucro est hebes” inquit et in latus ensem
obliquat longaque amplectitur ilia dextra.
Plaga facit gemitus in corpore marmoris icti,
fractaque dissiluit percusso lammina callo.
Ut satis inlaesos miranti praebuit artus,

490“nunc age,” ait Caeneus, “nostro tua corpora ferro
temptemus!” capuloque tenus demisit in armos
ensem fatiferum caecumque in viscera movit
versavitque manu vulnusque in vulnere fecit.

Ecce ruunt vasto rabidi clamore bimembres
495telaque in hunc omnes unum mittuntque feruntque.
Tela retusa cadunt: manet inperfossus ab omni
inque cruentatus Caeneus Elateius ictu.

Fecerat attonitos nova res. “Heu dedecus ingens!”
Monychus exclamat, “populus superamur ab uno
500vixque viro: quamquam ille vir est, nos segnibus actis
quod fuit ille, sumus! Quid membra inmania prosunt?
Quid geminae vires et quod fortissima rerum
in nobis duplex natura animalia iunxit?
Nec nos matre dea, nec nos Ixione natos
505esse reor, qui tantus erat, Iunonis ut altae
spem caperet: nos semimari superamur ab hoste!
Saxa trabesque super totosque involvite montes
vivacemque animam missis elidite silvis!
silva premat fauces, et erit pro vulnere pondus.”

510Dixit et insanis deiectam viribus austri
forte trabem nactus validum coniecit in hostem
exemplumque fuit, parvoque in tempore nudus
arboris Othrys erat, nec habebat Pelion umbras.
Obrutus inmani tumulo sub pondere Caeneus
515aestuat arboreo congestaque robora duris
fert umeris. Sed enim postquam super ora caputque
crevit onus neque habet, quas ducat, spiritus auras,
deficit interdum, modo se super aera frustra
tollere conatur iactasque evolvere silvas,
520interdumque movet, veluti, quam cernimus, ecce,
ardua si terrae quatiatur motibus Ide.
Exitus in dubio est: alii sub inania corpus
Tartara detrusum silvarum mole ferebant;
abnuit Ampycides medioque ex aggere fulvis
525vidit avem pennis liquidas exire sub auras,
quae mihi tum primum, tunc est conspecta supremum.

Hanc ubi lustrantem leni sua castra volatu
Mopsus et ingenti circum clangore sonantem
adspexit pariterque animis oculisque secutus
530“o salve” dixit, “Lapithaeae gloria gentis,
maxime vir quondam, sed nunc avis unica, Caeneu!”
Credita res auctore suo est: dolor addidit iram,
oppressumque aegre tulimus tot ab hostibus unum;
nec prius abstitimus ferro exercere dolorem,
535quam data pars leto, partem fuga noxque removit.”

Periclymenus.

Haec inter Lapithas et semihomines Centauros
proelia Tlepolemus Pylio referente dolorem
praeteriti Alcidae tacito non pertulit ore
atque ait: “Herculeae mirum est oblivia laudis
540acta tibi, senior! Certe mihi saepe referre
nubigenas domitos a se pater esse solebat.”
Tristis ad haec Pylius: “Quid me meminisse malorum
cogis et obductos oculis rescindere luctus
inque tuum genitorem odium offensasque fateri?
545Ille quidem maiora fide, di! gessit et orbem
inplevit meritis, quod mallem posse negare:
sed neque Deiphobum nec Polydamanta nec ipsum
Hectora laudamus—quis enim laudaverit hostem?
Ille tuus genitor Messenia moenia quondam
550stravit et inmeritas urbes Elimque Pylumque
diruit inque meos ferrum flammamque penatis
inpulit, utque alios taceam, quos ille peremit,
bis sex Nelidae fuimus, conspecta iuventus:
bis sex Herculeis ceciderunt me minus uno
555viribus; atque alios vinci potuisse ferendum est:
mira Periclymeni mors est, cui posse figuras
sumere, quas vellet, rursusque reponere sumptas
Neptunus dederat, Nelei sanguinis auctor.
Hic ubi nequiquam est formas variatus in omnes,
560vertitur in faciem volucris, quae fulmina curvis
ferre solet pedibus divum gratissima regi;
Viribus usus avis pennis rostroque redunco
hamatisque viri laniaverat unguibus ora:
tendit in hunc nimium certos Tirynthius arcus
565atque inter nubes sublimia membra ferentem
pendentemque ferit, lateri qua iungitur ala;
nec grave vulnus erat sed rupti vulnere nervi
deficiunt motumque negant viresque volandi.
Decidit in terram, non concipientibus auras
570infirmis pennis, et qua levis haeserat alae,
corporis adfixi pressa est gravitate sagitta
perque latus summum iugulo est exacta sinistro.
Nunc videor debere tui praeconia rebus
Herculis, o Rhodiae rector pulcherrime classis?
575Nec tamen ulterius, quam fortia facta silendo
ulciscor fratres: solida est mihi gratia tecum.”

THE DEATH OF ACHILLES

Achillis mors.

580At deus, aequoreas qui cuspide temperat undas,
in volucrem corpus nati Phaethontida versum
mente dolet patria saevumque perosus Achillem
exercet memores plus quam civiliter iras,
iamque fere tracto duo per quinquennia bello
585talibus intonsum conpellat Sminthea dictis:

“O mihi de fratris longe gratissime natis,
inrita qui mecum posuisti moenia Troiae,
ecquid, ubi has iamiam casuras adspicis arces,
ingemis? Aut ecquid tot defendentia muros
590milia caesa doles? Ecquid, ne persequar omnes,
Hectoris umbra subit circum sua Pergama tracti?
cum tamen ille ferox belloque cruentior ipso
vivit adhuc, operis nostri populator, Achilles.
Det mihi se! faxo, triplici quid cuspide possim,
595sentiat; at quoniam concurrere comminus hosti
non datur, occulta necopinum perde sagitta!”

Adnuit atque animo pariter patruique suoque
Delius indulgens nebula velatus in agmen
pervenit Iliacum mediaque in caede virorum
600rara per ignotos spargentem cernit Achivos
tela Parim fassusque deum “Quid spicula perdis
sanguine plebis?” ait. “Siqua est tibi cura tuorum,
vertere in Aeaciden caesosque ulciscere fratres!”
Dixit et ostendens sternentem Troica ferro
605corpora Peliden, arcus obvertit in illum
certaque letifera direxit spicula dextra.
Quod Priamus gaudere senex post Hectora posset,
hoc fuit: ille igitur tantorum victor, Achille,
victus es a timido Graiae raptore maritae!
610At si femineo fuerat tibi Marte cadendum,
Thermodontiaca malles cecidisse bipenni!

Iam timor ille Phrygum, decus et tutela Pelasgi
nominis, Aeacides, caput insuperabile bello,
arserat: armarat deus idem idemque cremabat;
615iam cinis est, et de tam magno restat Achille
nescio quid parvam, quod non bene conpleat urnam:
at vivit totum quae gloria conpleat orbem!
Haec illi mensura viro respondet, et hac est
par sibi Pelides nec inania Tartara sentit.

620Ipse etiam, ut, cuius fuerit, cognoscere posses
bella movet clipeus, deque armis arma feruntur.
Non ea Tydides, non audet Oileos Aiax,
non minor Atrides, non bello maior et aevo
poscere, non alii: solis Telamone creato
625Laerteque fuit tantae fiducia laudis.
A se Tantalides onus invidiamque removit
Argolicosque duces mediis considere castris
iussit et arbitrium litis traiecit in omnes.