47. in funere Marci Antonii Turrii
Assiduo quanquam mea mens confecta doloreIamdudum et invidet mordacibus anxia curis,
Turriano tamen exequias et solvite iusta,
Pierides, iuvenemque sacris intexite chartis
5Ut superet mortem fama super aethera notus
Et vivat magis atque magis, neve ulla vetustas
Illum nocte tegat caeca neu deleat aetas.
Quae regio vel quae loca vos tenuere, Camaenae,
Qui colles aprici, illum dum fata manebant?
10Nam neque Benaci littus neque proxima Ripae
Patria vos tenuit neque nubifer Apenninus;
Sirmio non, docto <nimium> veneranda Catullo:
Illum etiam sylvae et pecudum flevere magistri
Illum etiam Verona suum ploravit alumnum,
15Verona heu iam exhausta viris, quondam inclyta doctis
Ingeniis et dives opum et pulcherrima rerum.
Illius mortem miseratus gurgite ab alto
Extulit horrendum caput et convicia torsit
In superos Athesis: salices sensere gementem
20Ipsum Athesim, glaucae salices sensere querellas.
Quin etiam Nymphae Benacides extirpantes
Caesariem venere: vocant crudelia fata
Gardaque <Cyan>ippeque Arethusaque Dinameneque
Et Turris formosa et passis Laura capillis.
25Frigidulos madido singultus ore trahebat
Caerula Laodice: "Iuveni succurrite - clamat-
Numina, ferte et opem misero atque avertite fatum".
Attoniti vitreis de sedibus exiliere
Tritonum chorus et morientis poenitet illos.
30At senior tumidis surgens Benacus ab undis
"Tollite iam lachrymas - inquit - <nil> talia curat,
Crudelis, sed nec lachrimis mors flectitur ullis;
Nec te poeniteat mortis, divine poeta:
Nam siquid vatum foelicia carmina possunt,
35Nulla dies unquam nostro te subtrahet aevo;
Hoc tibi solamen sit, spes ea certa laborum".
Ille tamen, veluti succumbens victima morti,
Lumina quum moriens languentia declinaret,
Has rupit voces et quaestus fudit acerbos:
40"Dii, siqua est pietas, nundum decerpite florem
Immaturi aevi nec dulcem abrumpite vitam:
S<in> aliter visum est fatis <viridique> iuventa
Me spoliare parant - si vitam puriter egi -
Opto mea in tumulo tunc molliter ossa quiescant".
45His dictis labefacti animi multusque per omnes
It gemitus: resonat maestum per compita murmur
Quale solet cum saepe aestate incanduit aether
Et caeli rabies et apes sub sole rubenti
Inclusae tectis aegrae dant murmur et ipso
50Limine fit strepitus, resonant et frondea rura.
***
Ventosae extemplo planxerunt littora Ripae
Aeriae unde sonant magnis clamoribus Alpes.
Ipsi etiam montes, ipsa oppida contremuerunt
55Insolito motu et nemora intonuere profunda
Et simulachra etiam pallentia more futura
Sudarunt: diras facies nos vidimus ipsi,
Errantesque animae auditae, vocesque deorum;
At bubo in tumulis et in culminibus desertis
60Nocte sedens serum importuna voce canebat.
Et lugubre rubens caelo incandente comaeta
Sanguineum ostendit crinem mortalibus aegris;
Ipse Arcus tristis scopuli de vertice summi
Signa dedit mortis: nam saxum e monte revulsum
65Deiiecitque domos et tecta sonantia fregit
Annosasque ornos et amicas pacis olivas
Erruit, et moles tunc praecipiti decursu
Stravit humi viridem laurum a radicibus imis.
Postquam mors illum per opaca silentia noctis
70Abstulit et iuvenem crudeli mersit Averno,
Virtute egregium iuvenem, retro fugit undas
Calliope silvasque avertitur et Parnasum
Indignata suis cum fontibus aspernata est.
Iccirco miseros fratres maestasque sorores
75Cernere erat lacerare genas atque ungue capillos.
Exclamant: "Frater, nostrae pars maxima vitae,
Frater ubi es heu heu?", interruptaque verba relinquunt;
Plura loqui prohibet dolor: at stillare videres
Oraque pectoraque et lachrymas versare fluenteis.
80Quos ego tunc gemitus, quae non suspiria sensi!
Non igitur possem verbis memorare nec ullis
Laudibus illorum pietatem aequare canendo.
Tum primum Ticinus liquidis argenteus undis
Multa gemens caecoque latens expalluit antro,
85Exosus lucem et nebula vellatus opaca;
Indoluit, caelumque vocans crudele, iuventus
Clara toga clara et studiis quaesivit ademptum,
"Marce" vocans, te, Marce, vocans: te tota sonabant
Littora, te totis referebat vallibus Eccho.
90***
Non igitur posthac Ticinides alludentes
Herboso aut videas spatiantes margine ripae,
Aut pubis tenus exstantes procurrere in undas
Benaci Nimphas aut longum pectere crinem,
95Nudata aut niveas ostendere veste papillas:
Nec pisces captant in fluctisono Benaco
Candida nec mergunt reiectis crura cothurnis,
Nec strepitant placidis tranquilla per alta cachinnis
Nec mulcent tumidum variis concentibus aequor
100Auricomae memores surdi Syrenes Ulissis.
***
Sed neque pastores agitant in montibus altis
Diis m<i>sti choreas: iam non Amaryllida sylvae
Crebra sonant, Satyri nec Nysigeni Sileni
105Apparent; nautae liquere in littore puppes
Et madida in siccis posuerunt carbasa ripis:
Non venti in noctem aspirant, non Cynthia flammis
Monstrat iter tremulis nec splendent sydera caelo:
Non apio viridi crispatur florida tellus
110Nec surgunt violae aut rubro rosa tincta pudore
Nec conniventes oculos violaria solvunt.
Arescunt frondes et citri poma negarunt;
Et laurus baccas, hedereae posuere corymbos,
Sed neque iam teneras educunt flumina myrthos;
115Iam passim surgunt aconita et dedala tellus
Dat tribulos: nusquam est seges in fallacibus herbis
Nec largo Bacchi pubescit vinea foetu;
Vipera crescit humi, squamosaque tegmina verrens
Pulvereum sulcat spiris iter horrida serpens.
120Ipse etiam Occeanus pater indignatus in alto
Mergit opes vastoque homines absorbet hiatu,
Nec prosunt iam vota: iacent in littore nautae
Caeruleos tumido revomentes pectore fluctus.
Transtra natant tabulaeque et ventis acta carina;
125Insolito fremit unda et fluctibus excandescit;
Omnia sunt deserta, nihil nisi triste minantur
Sydera: Mars l<a>evo contristat numine terras.
Me vero desyderium et pia cura sodalis
Amissi cruciat: namque insanabile vulnus
130Altius it, geminat luctum et sine fine dolorem
Aeternasque mihi lachrymas gemitumque perennem.
Quin etiam mea mens curarum pondere pressa
Fluctuat et m<a>erens et acerbo victa dolore
Sevocat a studiis animum, afflictumque tenebris
135Versari iubet, et me luctibus addere luctum.
Improba mors, quid non fari me<a pectora> cogis?
Tene immaturum rapuit mors improba tantum
Ausa scelus, longa iuvenis dignissime vita?
Tene mihi mors atra atque irrevocabile fatum
140Abstulit atque annis florentibus immaturum?
Mors ne tuos fructus tenera consumpsit in herba?
O factum male: o viridi preaerepte iuventa
Turriane infelix! Te carmine compellamus,
Ne te forte animo nostro effluxisse putares,
145Alloquimurque pios manes mutumque sepulchrum
Hic inter lauros ubi sacram rem modo divis
Et Genio facimus maestosque dicamus honores.
Ipse ego purpurei spargo tibi munera veris
Narcissumque crocumque immortalemque amaranthum
150Et nardum casiamque et odoriferum serpillum;
Spargo rosam et laurum et dico bona verba sepulchro.
Quae quoniam ex animo et veniunt mihi pectore ab imo,
Haec precor admittat foelici I<upp>iter aure.
Sis f<o>elix, Marce, et spiret tibi perpetuum ver
155Et molles tepeant hyemes et lenior aestas
Et sacro Assyrium cineri nascatur amomum
Et vernent tumulo flores et lilia cana;
Dulce strepant lauri folia et tibi lene susurrent
Afflatae frondes Zephyris, tepidique Favoni
160Aura tibi pariat flores beneolentis anethi.
Namque ego concordes exegi dulciter annos
Tecum ut nil vita fuerit iucundius omni,
Quum mensa hospicioque eodem laribusque fruebar:
Quum dii praesentes et fata benigna sinebant
165Vivere te et mecum longos requiescere soles.
Sed quid iam misero supererest mihi? Nulla voluptas
Te sine erit: nam quis vivit te carior alter?
Tu mihi, curarum requies et dulce levamen,
Pandebasque animum et puri penetralia cordis,
170Assuetus curas partiri et gaudia mecum.
Non ita sub vitreo collucent fonte lapilli
Nec vagus apparet muscoso in flumine piscis
Quam tua rara fides et veri conscia virtus
Se se ostentabat vultuque impressa nitebat.
175Et veluti, exoriens cum lucem Aurora reducit
Alba genas et virgineo suffusa rubore,
Pallentes abeunt umbrae ac obscura recedunt,
Alma dies properat sub tempore matutino,
Sic tua frons hylaris toto mihi corde dolores,
180Toto animo et tristi fastidia mente fugabat.
At nunc ista mihi de te solatia praestas,
Et nunc affari extremum est data copia amico.
Nec licuit tecum nostros finire dolores
Et tecum uno eodemque comes venisse sepulchro.
185Haec igitur saltem testantia thura dolorem
Iure sodalicii cape: nam tibi thura quotannis
Ipse feram et tumulo manes umbramque ciebo
Et spargam myrthos et suave rubentem hyacinthum
Et tibi constituam templum e viridante salicto
190Hic ubi Ticinus sinuosis fIexibus errat.
Tunc aderunt Ticini vates cantare periti:
Ante omnes Pyrrhus, qui te dum vita manebat
Excoluit, Musas sacro ex Helicone vocabit
Et canet ad tumulum et tumulo superaddet honores.
195Sed fortasse meos gemitus neque curat inanes
Turrigenus curas hominum et pia munera luctus;
Ipse inter divos caeloque relatus in alto
Conspectu superum fruitur dulcique potitur
Nectare. Et assurgunt tibi et famulantur Amores:
200Arridet Venus atque oculis caelum omne serenat.
Tu vero caelestem axem et vaga sydera lustras
Saturnumque vides ac ensiferum Oriona
Et iam caelestes gaudes cognoscere causas
Percurrens caeli tractus, terrasque profundas
205Despicis, exultans gentes liquisse prophanas
Et vulgum insanum et tot habentes nubila terras
Scrutarisque Orientem ubi candidus exoritur sol,
Discutiens terris tenebras, Phoebumque salutas.
Te Phoebi natus medicorum adiungere regi
210Fas habet Hippocrati et solio te collocat alto
Et te circumstant superi caput admirantes
Caesariemque deo similem vultusque serenos.
Salve igitur divum soboles, diis aequa propago:
Nos semper votis et nos te semper ovantes
215Marmore constructis Pario venerabimur aris.
Per te senserunt medicinae commoda gentes
Et tibi posteritas debere fatebitur ultro;
Quin tibi post annos, post saecula multa nepotes -
Veridico ut nuper cecinerunt carmine Parcae -
220Emeritos referent clarae virtutis honores.
Interea me nulla dies lenire dolentem
Nec poterit nostrum devellere tempus amorem:
Namque ego, Marce, tui aeternum, dum vita manebit,
Ardescam desyderio amissumque dolebo.
