Raphael Kühner, Bernhard Gerth, Ausführliche Grammatik der griechischen Sprache
Ildar Ibraguimov, Ed.

Der Indikativ wird, wie in anderen Sprachen, bei Erwähnung von wirklichen Ereignissen oder Thatsachen gebraucht. Die bis (so lange bis) bedeutenden Konjunktionen werden bei einer vergangenen Handlung mit dem Indikative des Aorists verbunden. *d, 221 ὄφρα τοὶ ἀμφεπένοντο βοὴν ἀγαθὸν Μενέλαον, | τόφρα δ̓ ἐπὶ Τρώων στίχες ἤλυθον. *w, 788 ἦμος δ̓ ἠριγένεια φάνη ῥοδοδάκτυλος ἠώς, | τῆμος ἄρ᾽ . . ἤγρετο λαός. *w, 31 ἀλλ᾽ ὅτε δή ῤ̔ ἐκ τοῖο δυωδεκάτη γένετ᾽ ἠώς, | καὶ τότ᾽ ἄρ᾽ ἀθανάτοισι μετηύδα Φοῖβος Ἀπόλλων. *a, 432 οἱ δ̓ ὅτε δὴ λιμένος πολυβενθέος ἐντὸς ἵκοντο, | ἱστία μὲν στείλαντο, θέσαν δ̓ ἐν νηὶ μελαίνῃ. i, 233 μένομέν τέ μιν ἔνδον | ἥμενοι, ἕως (bis) ἐπῆλθε νέμων. *n, 495 Αἰνείᾳ θυμὸς ἐνὶ στήθεσσι γεγήθειν, | ὡς ἴδε λαῶν ἔθνος ἐπισπόμενον ἑοῖ αὐτῷ. a, 363 κλαῖεν ἔπειτ᾽ Ὀδυσῆα, φίλον πόσιν, ὄφρα (bis) οἱ ὕπνον | ἡδὺν ἐπὶ βλεφάροισι βάλε γλαυκῶπις Ἀθήνη. Hdt. 6.41 καὶ ὥσπερ ὡρμήθη ἐκ Καρδίης πόλιος, ἔπλεε διὰ τοῦ Μέλανος κόπου. 83 οἱ δοῦλοι ἔσχον πάντα τὰ πρήγματα, ἐς ὃ ἐπήβησαν οἱ τῶν ἀπολομένων παῖδες. 7, 7 ὡς δὲ ἀνεγνώσθη Ξέρξης στρατεύεσθαι ἐπὶ τὴν Ἑλλάδα, ἐνθαῦτα . . στρατηίην ποιέεται. 9, 6 ἐπεὶ δὲ . . σχολαίτερα ἐποίεον . ., οὕτω δὴ ὑπεξεκομίσαντο πάντα. 1, 11 ὡς δὲ ἡμέρη τάχιστα ἐγεγόνεε (ὡς τάχιστα, cum primum, sobald als). Th. 1.8 οἱ ἐκ τῶν νήσων κακοῦργοι ἀνέστησαν ὑπ᾽ αὐτοῦ, ὅτε περ (eben als) καὶ τὰς πολλὰς αὐτῶν κατῴκιζε. 3, 10 μέχρι (quamdiu) ἀπὸ τοῦ ἴσου ἡγοῦντο, προθύμως εἱπόμεθα. X. An. 2. 6, 2 (Κλέαρχος) ἕως μὲν πόλεμος ἦν τοῖς Λακεδαιμονίοις πρὸς τοὺς Ἀθηναίους, παρέμενεν (in fide manebat). 3, 1, 19 ἔστε μὲν αἱ σπονδαὶ ἦσαν, οὔποτε ἐπαυόμην ἡμᾶς μὲν οἰκτίρων κτλ., vgl. Comm. 1. 2, 18. Cy. 7. 1, 18 ἕως ἔτι σοι σχολή (sc. ἐστί), . . παρακάλει τοὺς σὺν σοὶ εἰς τὴν ἐμβολήν (ad impetum). Hell. 1. 1, 3 ἐμάχοντο, μέχρι οἱ Ἀθηναῖοι ἀπέπλευσαν. An. 1. 8, 8 ἡνίκα δείλη ἐγίγνετο, ἐφάνη κονιορτός. 2. 2, 15 ἐν ᾧ ὡπλίζοντο (dum arma induunt), ἧκον οἱ σκοποί. Cy. 7. 5, 39 ὁ ὄχλος πλείων καὶ πλείων ἐπέρρει, ἕωσπερ ἔφθασεν ἑσπέρα γενομένη, immerfort bis. Ps. Dem. 47.58 ἕως ἀφείλοντο τὸ κυμβίον ἐκ τοῦ κόλπου αὐτῆς, οὐκ ἐπαύσαντο ἄγχοντες καὶ τύπτοντες τὴν γραῦν. Lys. 25.26 καὶ οὐ πρότερον ἐπαύσαντο, ἕως τὴν πόλιν εἰς στάσεις κατέστησαν (st. d. gwhnl. οὐ πρότερον . . πρίν). Vgl. 12, 71. 15, 6.

Anmerk. 1. Die Negation in diesen Sätzen ist an sich οὔ [s. §. 510, 2, b)]; μή findet sich nur dann, wenn das zeitliche Verhältnis zugleich auch als ein hypothetisches aufzufassen ist, wie Pl. civ. 354, c ὁπότε τὸ δίκαιον μὴ οἶδα, ὅ ἐστι, σχολῇ εἴσομαι, εἴτε ἀρετή τις οὖσα τυγχάνει εἴτε καὶ οὔ. Phaed. 84, e ὅτε γε μηδ᾽ ὑμᾶς δύναμαι πείθειν.

Anmerk. 2. Über πρίν c. indic. s. § 568; über den indic. praeteritorum von einem nicht eingetretenen Ereignisse s. § 399, 6, B. Bei Homer findet sich an einzelnen Stellen auch der Indikativ des Futurs mit κέ（ν), s. § 392, 1, doch sind die Lesarten höchst zweifelhaft. *u, 335 ἀλλ᾽ ἀναχωρῆσαι (st. des Impr.), ὅτε κεν συμβλήσεαι αὐτῷ, wenn du unter Umständen mit ihm zusammentreffen wirst (wahrscheinl. ist mit Cobet συμβλήεαι zu schreiben). p, 282 ὁππότε κεν πολύβουλος ἐνὶ φρεσὶ θήσει Ἀθήνη, | νεύσω μέν τοι ἐγὼ κεφαλῇ (θήσει verschrieben für θῇσιν, wie q, 318 ἀλλά σφωε δόλος καὶ δεσμὸς ἐρύξει, | εἰσόκε μοι μάλα πάντα πατὴρ ἀποδώσει ἔεδνα ἀποδώσει für ἀποδῷσιν). — Völlige Gleichzeitigkeit wird auch dadurch bezeichnet, dass der logische Nebensatz als grammatischer Hauptsatz mit dem anderen Hauptsatze durch καί, τε . . καί, auch δέ verbunden wird. S. § 516, 8.(Smyth 2395)

Die § 566 angegebenen Konjunktionen, in der gewöhnlichen Sprache in Verbindung mit ἄν, ep. κέν: ὅταν, ὅτ᾽ ἄν u. ὅτε κεν ep., ὁπόταν, ὁπότ᾽ ἄν u. ὁππότε κεν ep., ἡνίκ᾽ ἄν, ἐπάν, ἐπήν, ἐπεὶ ἄν u. gwhnl. ἐπεί κεν ep., ἐπειδάν¹), εὖτ᾽ ἄν § 566, 1, ἐν ᾧ ἄν; πρὶν ἄν, πρίν γ̓ ὅταν b, 374. d, 477; ἕως ἄν, μέχρι ἄν, ἔστ᾽ ἄν, ὄφρ᾽ ἄν § 566, 1, ὄφρα κεν ep., die entweder so lange als oder bis bedeuten; εἰς ὅ κεν (εἰσόκεν), εἵως κεν, εἰς ὅτε κεν ep., werden mit dem Konjunktive verbunden, wenn die Handlung entweder als eine bestimmte einzelne in der Zukunft liegende oder als eine unbestimmt in der Gegenwart oder Zukunft wiederkehrende bezeichnet werden soll, vgl. § 399, 2; und zwar steht der Konjunktiv des Präsens, wenn die Handlung des Nebensatzes der des Hauptsatzes gleichzeitig ist, dagegen der Konjunktiv des Aorists, wenn die Handlung des Nebensatzes der des Hauptsatzes vorangeht, s. § 389, Anm. 3. Die Negation ist nach § 510, 4 b μή.(Smyth 2396)

Bezeichnet der Nebensatz eine bestimmte zukünftige Handlung, so steht im Hauptsatze das Futur, aber auch das Präsens (§ 382, 5), das Perfekt (§ 384, 5), und zuweilen der Aorist (§ 386, 7). Τ, 337 (ὀίομαι Πηλῆα ἀκάχησθαι) ἐμὴν ποτιδέγμενον αἰεὶ | λυγρὴν ἀγγελίην, ὅ τ᾽ ἀποφθιμένοιο πύθηται. *f, 323 οὐδέ τί μιν χρεὼ | ἔστι τυμβοχοῆς᾿, ὅτε μιν θάπτωσιν Ἀχαιοί. *f, 112 ἔσσεται . . ἦμαρ, ὁππότε τις καὶ ἐμεῖο Ἄρῃ ἐκ θυμὸν ἕληται. q, 444 μήτις τοι καθ᾽ ὁδὸν δηλήσεται, ὁππότ᾽ ἂν αὖτε | εὕδῃσθα γλυκὺν ὕπνον. a, 41 ἐκ γὰρ Ὀρέσταο τίσις ἔσσεται Ἀτρείδαο, | ὁππότ᾽ ἂν ἡβήσῃ τε καὶ ἧς ἱμείρεται (st. ἱμείρηται) αἴης. *f, 375 ὀμοῦμαι | μήποτ᾽ ἐπὶ Τρώεσσιν ἀλεξήσειν κακὸν ἦμαρ, | μηδ᾽ ὁπότ᾽ ἂν Τροίη . . δάηται, auch dann nicht, wenn, vgl. § 578, 2. b, 124 τόφρα γὰρ οὖν βίοτόν τε τεὸν καὶ κτήματ᾽ ἔδονται, | ὄφρα κε κείνη τοῦτον ἔχῃ νόον, so lange als sie . . haben wird. *o, 232 τόφρα γὰρ οὖν οἱ ἔγειρε μένος μέγα, ὄφρ᾽ ἂν Ἀχαιοὶ | φεύγοντες νῆάς τε καὶ Ἑλλήσποντον ἵκωνται, bis sie . . kommen. *a, 509 τόφρα δ̓ ἐπὶ Τρώεσσι τίθει κράτος, ὄφρ᾽ ἂν Ἀχαιοὶ | υἱὸν ἐμὸν τίσωσιν ὀφέλλωσίν τέ ἑ τιμῇ, bis sie ihn geehrt haben und ihn fernerhin mit Ehre verherrlichen werden. *i, 702 μαχήσεται, ὁππότε κέν μιν | θυμὸς ἐνὶ στήθεσσιν ἀνώγῃ καὶ θεὸς ὄρσῃ. *b, 332 μίμνετε πάντες . . | αὐτοῦ, εἰσόκεν ἄστυ μέγα Πριάμοιο ἕλωμεν, bis wir . . eingenommen haben. *i, 609 ἥ μ̓ ἕξει παρὰ νηυσὶ κορωνίσιν, εἰσόκ᾽ ἀυτμὴ | ἐν στήθεσσι μένῃ καί μοι φίλα γοῦνα ὀρώρῃ, so lange als . . bleiben wird u. s. w. z, 303 ἀλλ᾽ ὁπότ᾽ ἄν σε δόμοι κεκύθωσι καὶ αὐλή, | ὦκα μάλα μεγάροιο διελθέμεν, ὄφρ᾽ ἂν ἵκηαι | μητέρ᾽ ἐμήν. *z, 412 οὐ γὰρ ἔτ̓ ἄλλη | ἔσται θαλπωρή, ἐπεὶ ἂν σύ γε πότμον ἐπίσπῃς. S. OC. 593 ὅταν μάθῃς μου, νουθέτει, τὰ νῦν δ̓ ἔα. Ph. 464 ἡμεῖς δ̓ ἴωμεν, ὡς, ὁπηνίκ̓ ἂν θεὸς | πλοῦν ἧμιν εἴκῃ, τηνικαῦθ᾽ ὁρμώμεθα. P. Prot. 335b ἐπειδὰν σὺ βούλῃ διαλέγεσθαι, ὡς ἐγὼ δύναμαι ἕπεσθαι, τότε σοι διαλέξομαι. Ap. 29, d ἕωσπερ ἂν ἐμπνέω καὶ οἷός τε ὦ, οὐ μὴ παύσωμαι φιλοσοφῶν, so lange als ich atmen werde. Phaed. 66, b ἕως ἂν τὸ σῶμα ἔχωμεν . ., οὐ μήποτε κτησώμεθα ἱκανῶς, οὗ ἐπιθυμοῦμεν. X. A. 4.4.11 ἡνίκα δ̓ ἄν τις ὑμᾶς ἀδικῇ, ἡμεῖς ὑπὲρ ὑμῶν μαχούμεθα. 5. 1, 4 περιμένετε, ἔστ᾽ ἂν ἐγὼ ἔλθω, usque dum rediero, vgl. 5. 6, 26. 2. 3, 24 μέχρι δ̓ ἂν ἐγὼ ἥκω, αἱ σπονδαὶ μενόντων. Cy. 3. 3, 18 οὐκ ἀναμένομεν, ἕως ἂν ἡ ἡμετέρα χώρα κακῶται, ἀλλὰ φθάνοντες ἤδη δῃοῦμεν τὴν ἐκείνων γῆν. Dem. 4.14 ἐπειδὰν ἅπαντα ἀκούσητε, κρίνατε.(Smyth 2398)

Bezeichnet der Nebensatz eine unbestimmte Wiederholung, so steht im Hauptsatze gewöhnlich das Präsens, doch auch die übrigen Haupttempora, und zuweilen der Aorist (vgl. § 386, 7). *f, 199 ἀλλὰ καὶ ὃς δείδοικε Διὸς μεγάλοιο κεραυνὸν | δεινήν τε βροντήν ὅτ᾽ ἀπ̓ οὐρανόθεν σμαραγήσῃ. Ι, 646, f. ἀλλά μοι οἰδάνεται κραδίη χόλῳ, ὁππότ̓ ἐκείνων | μνήσομαι (st. -ωμαι), so oft ich gedenke. h, 202 θεοὶ φαίνονται ἐναργεῖς | ἡμῖν, εὖτ᾽ ἔρδωμεν ἀγακλειτὰς ἑκατόμβας. d, 400 ἦμος δ̓ ἠέλιος μέσον οὐρανὸν ἀμφιβεβήκῃ, | τῆμος ἄρ᾽ ἐξ ἁλὸς εἶσι γέρων. z, 182 οὐ μὲν γὰρ τοῦ γε κρεῖσσον καὶ ἄρειον, | ἢ ὅθ᾽ ὁμοφρονέοντε νοήμασιν οἶκον ἔχητον | ἀνὴρ ἠδὲ γυνή. i, 138 ἀλλ᾽ ἐπικέλσαντας μεῖναι χρόνον, εἰσόκε ναυτέων | θυμὸς ἐποτρύνῃ καὶ ἐπιπνεύσωσιν ἀῆται (bis jedesmal). α, 192 (Λαέρτῃ) βρῶσίν τε πόσιν τε | παρτιθεῖ, εὖτ᾽ ἄν μιν κάματος κατὰ γυῖα λάβῃσιν. S. Ph. 111 ὅταν τι δρᾷς ἐς κέρδος, οὐκ ὀκνεῖν πρέπει. X. C. 3.2.7 (οἱ Χαλδαῖοι) μισθοῦ στρατεύονται, ὁπόταν τις αὐτῶν δέηται. 1. 2, 4 οἱ δὲ γεραίτεροι (εἰς τὰς ἑαυτῶν χώρας πάρεισιν), ἡνίκ᾽ ἂν ἑκάστῳ προχωρῇ (bequem ist, beliebt). Oec. 1, 23 αἱ τοιαῦται δέσποιναι αἰκιζόμεναι τὰ σώματα τῶν ἀνθρώπων καὶ τὰς ψυχὰς . . οὔποτε λήγουσιν, ἔστ᾽ ἂν ἄρχωσιν αὐτῶν. Comm. 3. 5, 6 ἔστ᾽ ἂν (quamdiu) . . πολεμίους δείσωσιν, . . τὰ κελευόμενα πάντα ποιοῦσιν. P. Tim. 83e ταῦτα γέγονεν, ὅταν αἷμα μὴ πληθύσῃ. Phaed. 108, c αὐτὴ δὲ πλανᾶται ἐν πάσῃ ἐχομένη ἀπορίᾳ, ἕως ἂν δή τινες χρόνοι γένωνται. Dem. 9.69 ἕως ἂν σῴζηται τὸ σκάφος, . . τότε χρὴ καὶ ναύτην καὶ κυβερνήτην καὶ πάντ᾽ ἄνδρ᾽ ἑξῆς πρυθύμους εἶναι. 8, 11 ἐπειδὰν πυθώμεθά τι γιγνόμενον, τηνικαῦτα θορυβούμεθα. X. O. 1.23 πολέμιοι γοῦν ἤδη ὅταν καλοὶ κἀγαθοὶ ὄντες καταδουλώσωνταί τινας, πολλοὺς δὴ βελτίους ἠνάγκασαν εἶναι (§ 386, 7, wo mehr Beisp.). *r, 728 ἀλλ᾽ ὅτε δή ῤ̔ ἐν τοῖσιν ἑλίξεται (= -ηται) ἀλκὶ πεποιθώς, | ἄψ τ᾽ ἀνεχώρησαν διά τ᾽ ἔτρεσαν (§ 386, 8).

Anmerk. 3. Zuweilen erklärt sich der Konjunktiv im Nebensatze neben einer historischen Zeitform im Hauptsatze daraus, dass die Handlung noch in der Gegenwart fortdauert. S. El. 91 Ch. πολλὰς δ̓ ἀντήρεις ᾔσθου | στέρνων πληγὰς αἱμασσομένων, | ὁπόταν δνοφερὰ νὺξ ὑπολειφθῇ (= ᾔσθου καὶ ἔτι νῦν αἰσθάνει). Lys. 12.41 πολλάκις ἐθαύμασα τῆς τόλμης τῶν λεγόντων ὑπὲρ αὐτοῦ πλὴν ὅταν ἐνθυμηθῶ κτλ.; in anderen Fällen aus der Neigung der Griechen, in der obliquen Rede die Form der direkten beizubehalten, z. B. Pl. Phaed. 59, e εἶπε περιμένειν καὶ μὴ πρότερον παριέναι, ἕως ἂν αὐτὸς κελεύσῃ. S. § 595.

Über den epischen Gebrauch des Konjunktivs in Vergleichungen s. § 399, Anm. 1.

Über ὁσάκις, ὁποσάκις c. ind. st. ὁσάκις ἄν, ὁποσάκις ἄν c. conj. s. Anm. 5.

Über ἕως in der Odyssee als Finalkonjunktion s. § 553, A. 1.

Anmerk. 4. Die Weglassung der Partikel ἄν ist bei den Dichtern und Herodot nicht selten, in attischer Prosa aber nur bei μέχρι, bis (und bei πρίν, s. § 568) einigermassen kritisch gesichert. Aesch. S. 338 πολλὰ γὰρ, εὖτε πτόλις δαμασθῇ, | δυστυχῆ τε πράσσει. S. Ant. 1025 ἐπεὶ δ̓ ἁμάρτῃ, κεῖνος οὐκέτ̓ ἔστ᾽ ἀνὴρ | ἄβουλος κτλ. Vgl. OC. 1225. Ai. 554 ἐν τῷ φρονεῖν γὰρ μηδὲν ἥδιστος βίος, | ἕως τὸ χαίρειν καὶ τὸ λυπεῖσθαι μάθῃς. Vgl. Ph. 764. Ai. 1183 ἀρήγετ̓,

ἔστ᾽ ἐγὼ μολὼν | τάφου μεληθῶ. El. 225 ὄφρα με βίος ἔχῃ. Hdt. 8.22 ἐπεί τε ἀνενειχθῇ καὶ διαβληθῇ πρὸς Ξέρξην. 4, 172 τῶν δὲ ὡς ἕκαστός οἱ μιχθῇ, διδοῖ δῶρον, τὸ ἂν ἔχῃ φερόμενος ἐξ οἴκου. 3, 31 οἱ βασιλήιοι δικασταὶ κεκριμένοι ἄνδρες γίνονται Περσέων, ἐς οὗ ἀποθάνωσι ἤ σφι παρευρεθῇ τι ἄδικον, μέχρι τούτου. 8, 108 ἐς ὃ ἔλθῃ. 4, 119 μέχρι δὲ τοῦτο ἴδωμεν, μενέομεν. Th. 1.137 μέχρι πλοῦς γένηται. Vgl. 3, 28. 4, 16. 4, 41 ἐβούλευσαν δεσμοῖς αὐτοὺς φυλάσσειν, μέχρι οὗ τι ξυμβῶσιν. Vgl. 4, 46, 3²).(Smyth 2399)

Der Optativ ohne ἄν steht erstens wie der Konjunktiv, bei unbestimmter Frequenz (Wiederholung einer Handlung), aber in Beziehung auf eine historische Zeitform des Hauptsatzes. Im Hauptsatze steht alsdann gemeiniglich das Imperfekt oder ein Plusquamperfekt mit Imperfektbedeutung oder eine Iterativform des Aorists oder auch des Imperfekts oder, doch seltener, der Aorist mit ἄν, s. § 392, 4. K. 14 αὐτὰρ ὅτ᾽ ἐς νῆάς τε ἴδοι καὶ λαὸν Ἀχαιῶν, | πολλὰς ἐκ κεφαλῆς προθελύμνους ἕλκετο χαίτας, so oft er sah. h, 136 εὗρε δὲ Φαιήκων ἡγήτορας ἠδὲ μέδοντας | σπένδοντας δεπάεσσιν ἐυσκόπῳ Ἀργειφόντῃ, | ᾧ πυμάτῳ σπένδεσκον, ὅτε μνησαίατο κοίτου. λ, 510 sqq. ἤτοι ὅτ᾽ ἀμφὶ πόλιν Τροίην φραζοίμεθα βουλάς, | αἰεὶ πρῶτος ἔβαζε καὶ οὐχ ἡμάρτανε μύθων: | . . αὐτὰρ ὅτ᾽ ἐν πεδίῳ Τρώων μαρναίμεθα χαλκῷ | οὔποτ᾽ ἐνὶ πληθυῖ μένεν ἀνδρῶν, . . ἀλλὰ πολὺ προθέεσκε. *n, 711 λαοὶ ἕπονθ᾽ ἕταροι, οἵ οἱ σάκος ἐξεδέχοντο, | ὁππότε μιν κάματός τε καὶ ἱδρὼς γούναθ᾽ ἵκοιτο. *g, 215 ἀλλ᾽ ὅτε δὴ πολύμητις ἀναΐξειεν Ὀδυσσεύς, | (Μενέλαος) στάσκεν, ὑπαὶ δὲ ἴδεσκε . ., | σκῆπτρον δ̓ οὔτ̓ ὀπίσω οὔτε προπρηνὲς ἐνώμα, | ἀλλ᾽ ἀστεμφὲς ἔχεσκεν. *g, 233 πολλάκι μιν ξείνισσεν . . Μενέλαος | . ., ὁπότε Κρήτηθεν ἵκοιτο. Hier steht im Hauptsatze der Aorist, aber in Verbindung mit πολλάκι, das an sich schon eine Wiederholung ausdrückt. Hdt. 6.61 ὅκως δὲ ἐνείκειε ἡ τροφὸς (τὸ παιδίον), πρός τε τὤγαλμα ἵστα καὶ ἐλίσσετο τὴν θεὸν ἀπαλλάξαι τῆς δυσμορφίης τὸ παιδίον. 75 ὅκως γάρ τεῳ ἐντύχοι Σπαρτιητέων, ἐνέχραυε ἐς τὸ πρόσωπον τὸ σκῆπτρον. 7, 119 ὅκως δὲ ἀπίκοιτο ἡ στρατιή, σκηνὴ μὲν ἔσκε πεπηγυῖα ἑτοίμη, ἐς τὴν αὐτὸς σταθμὸν ποιεέσκετο Ξέρξης: ἡ δὲ ἄλλη στρατιὴ ἔσκε ὑπαίθριος: ὡς δὲ δείπνου γένοιτο ὥρη, οἱ μὲν δεκόμενοι ἔχεσκον πόνον: οἱ δέ, ὅκως πλησθέντες νύκτα αὐτοῦ ἀγάγοιεν, τῇ ὑστεραίῃ τήν τε σκηνὴν ἀνασπάσαντες καὶ τὰ ἔπιπλα πάντα λαβόντες οὕτω ἀπελαύνεσκον. 1, 17 ὡς δὲ ἐς τὴν Μιλησίην ἀπίκοιτο, so oft. Th. 2.49 ὁπότε (ὁ πόνος, morbus) ἐς τὴν καρδίαν στηρίξειεν, ἀνέστρεφεν αὐτήν. 2, 10 ἐπειδὴ ἑκάστοις ἑτοῖμα γίγνοιτο κατὰ τὸν χρόνον τὸν εἰρημένον ξυνῄεσαν, gleich darauf aber: καὶ ἐπειδὴ πᾶν τὸ στράτευμα συνειλεγμένον ἦν. 2, 15 ὁπότε μή τι δείσειαν, οὐ ξυνῄεσαν βουλευσόμενοι. P. Phaed. 59d ἀεὶ γὰρ δὴ καὶ τὰς πρόσθεν ἡμέρας εἰώθειμεν φοιτᾶν . . πρὸς τὸν Σωκράτη: περιεμένομεν οὖν ἑκάστοτε, ἕως ἀνοιχθείη τὸ δεσμωτήριον (jedesmal, bis): ἐπειδὴ δὲ ἀνοιχθείη, εἰσῇμεν παρὰ τὸν Σωκράτη. (Theaet. 183, c τούτων περανθέντων καὶ ἐμὲ δεῖ ἀπηλλάχθαι σοι ἀποκρινόμενον κατὰ τὰς συνθήκας, ἐπειδὴ τὸ περὶ τοῦ Πρωταγόρου λόγου τέλος σχοίη. Der Opt. σχοίη bezieht sich hier nicht auf das Präsens δεῖ, sondern auf die Worte κατὰ τὰς συνθήκας, in denen die Bedeutung der Vergangenheit liegt = καθ᾽ ἃ ξυνεθέμεθα “quemadmodum antea inter nos convenerat factum iri, quum disputatio de Protagorae sententia finem habitura esset” Stallb.). X. A. 1.2.7 (Κῦρος ἄγρια θηρία) ἐθήρευεν ἀπὸ ἵππου, ὁπότε γυμνάσαι βούλοιτο ἑαυτόν τε καὶ τοὺς ἵππους. Vgl. 1. 9, 25. 3. 4, 20. 6. 3, 7; ὅτε 2. 6, 12. 4. 1, 16. 17; ἐπεί 1. 5, 2. 8, 20. 4, 7, 17; ἐπειδή 4. 5, 8. 7, 10. Comm. 1. 2, 57 ἐπεὶ διομολογήσαιτο. 2. 9, 4 ὁπότε συγκομίζοι . . ὁπότε θύοι. Nach ὅπου X. Ag. 6, 5.

Anmerk. 5. Nur selten wird von einer unbestimmten Frequenz der Indikativ gebraucht. X. A. 4.7.16 καὶ ᾖδον καὶ ἐχόρευον, ὁπότε οἱ πολέμιοι ὄψεσθαι ἔμελλον. (Hingegen 1. 9, 28 εἰ πλεῖστοι μέλλοιεν ὄψεσθαι, . . ἐσπουδαιολογεῖτο.) Öfter bei ὁσάκις und ὁποσάκις. Auch hier kann nach einem Haupttempus der Konjunktiv, nach einer historischen Zeitform der Optativ eintreten (vgl. oben unter Nr. 4 u. Nr. 5), als: P. Theaet. 197d (φαῖμεν ἂν） τοῦτο ἐξεῖναι ποιεῖν, ὁποσάκις ἂν δοκῇ αὐτῷ. 143, a καὶ ὁσάκις Ἀθήναζε ἀφικοίμην, so oft ich nach Athen kommen mochte, ἐπανηρώτων τὸν Σωκράτην ὃ μὴ ἐμεμνήμην. Vgl. *f, 265. *x, 194. λ, 585; aber sie können auch mit dem Indikative verbunden werden, wenn es sich nicht um den Abstraktbegriff unbestimmter Wiederholung handelt, sondern um konkrete Einzelfälle, deren thatsächliches Vorhandensein betont wird. X. M. 3.4.3 ὁσάκις κεχορήγηκε, . . νενίκηκε. Cy. 2. 2, 30 ὁποσάκις αὐτὸν ἐκάλεσα, jedesmal wenn ich rief (dagegen ὁποσάκις καλέσαιμι so oft ich nur rufen mochte). 2. 3, 23 ὁποσάκις γε καὶ δειπνοποιούμεθα. R. Ath. 3, 11 ὁποσάκις δ̓ ἐπεχείρησαν αἱρεῖσθαι τοὺς βελτίστους κτλ. Ven. 3, 6 ὁσάκις δ̓ ἐπιτρέχουσι τὰ ἴχνη. Pl. Charm. 158, a ὁσάκις . . ἀφίκετο.

Anmerk. 6. Auch finden sich einzelne Beispiele, in denen nach einem Haupttempus im Hauptsatze der Optativ von einer unbestimmten Frequenz im Nebensatze steht. Alsdann hat der Redende zugleich eine andere der Vergangenheit angehörige Handlung im Sinne, auf die der Nebensatz bezogen wird. *d, 344 πρώτω γὰρ καὶ δαιτὸς ἀκουάζεσθον ἐμεῖο, | ὁππότε δαῖτα γέρουσιν ἐφοπλίζοιμεν (so in den besten Handschr.) Ἀχαιοί, ihr beiden werdet ja zuerst von mir zum Mahle gerufen, so oft die A. ein Mahl zurüsteten. Auffälliger w, 254 τοιούτῳ δὲ ἔοικας, ἐπεὶ λούσαιτο φάγοι τε, | εὑδέμεναι μαλακῶς. Aber w, 343 διατρύγιος δὲ ἕκαστος | ἤην, ἔνθα δ̓ ανὰ σταφυλαὶ παντοῖαι ἔασιν, | ὁππότε δὴ Διὸς ὧραι ἐπιβρίσειαν ὕπερθεν ist der Satz ἔνθα δ̓ . . ἔασιν als Parenthese zu fassen, während der iterative Nebensatz ὁππότε . . ἐπιβρίσειαν mit ἤην zu verbinden ist. Bei Schriftstellern der späten Gräzität wird der Optativ auch von einzelnen und bestimmten Handlungen st. des Indikativs gebraucht³).(Smyth 2414)

Als Vertreter des futurischen Konjunktivs (s. oben Nr. 3) erscheint der Optativ nach historischem Tempus der Natur der Sache nach nur in oratio obliqua, auch in dem § 594, 3 besprochenen weiteren Sinne. *i, 191 Πάτροκλος δέ οἱ οἶος ἐναντίος ἧστο σιωπῇ, | δέγμενος Αἰακίδην, ὁπότε λήξειεν ἀείδων, wann er aufgehört hätte, vgl. Β, 794. X. H. 1.3.11 Φαρνάβαζος περιέμενεν ἐν Καλχηδόνι, μέχρι ἔλθοι (sc. Ἀλκιβιάδης) ἐκ τοῦ Βυζαντίου, bis A. käme.(Smyth 2408)

Ferner steht der Optativ ohne ἄν ohne Rücksicht auf das Zeitverhältnis des Hauptsatzes, wenn die Zeitangabe als blosse ungewisse Annahme, als reine Vorstellung bezeichnet werden soll. Vgl. § 399, 3. *g, 55 οὐκ ἄν τοι χραίσμῃ κίθαρις . ., ὅτ᾽ ἐν κονίῃσι μιγείης, wenn du etwa im Staube liegen solltest. *d, 263 σὸν δὲ πλεῖον δέπας αἰεὶ | ἕστηχ̓, ὥσπερ ἐμοί, πιέειν, ὅτε θυμὸς ἀνώγοι (so Ludwich nach den besten Hdschr.), wenn das Gemüt dich etwa antreiben sollte. *n, 319 αἰπύ οἱ ἐσσεῖται . . νῆας ἐνιπρῆσαι, ὅτε μὴ αὐτός γε Κρονίων | ἐμβάλοι . . δαλὸν νήεσσι, wenn nicht etwa . . würfe. Aesch. Eum. 725 οὔκουν δίκαιον (sc. ἐστί) τὸν σέβοντ᾽ εὐεργετεῖν, | ἄλλως τε πάντως χὤτε δεόμενος τύχοι; S. Tr. 94 καὶ γὰρ ὑστέρῳ τό γ̓ εὖ | πράσσειν, ἐπεὶ πύθοιτο, κέρδος ἐμπολᾷ, auch dem später Kommenden bringt das Wohlergehen, wenn er es erführe, Gewinn. X. Hipp. 7.4 φρονήσεως δεῖ πολλῆς πρὸς τοὺς πολὺ πλείους καὶ τόλμης, ὁπότε καιρὸς παραπέσοι, wenn sich vielleicht eine günstige Gelegenheit zeigen sollte. Pl. civ. 332, a ἀποδοτέον δέ γε (sc. ὃ παρακατέθετο) οὐδ᾽ ὁπωστιοῦν τότε, ὁπότε τις μὴ σωφρόνως ἀπαιτοῖ; wenn einer es auf unverständige Weise zurückfordern sollte. Häufig steht ὅτε c. opt. und im Hauptsatze der Opt. mit ἄν in gleicher Bedeutung wie εἰ c. opt. (§ 576), nur mit dem Unterschiede, dass ὅτε neben der Bedingung zugleich die Zeit bezeichnet; die Negation ist alsdann μή. *q, 23 ἀλλ᾽ ὅτε . . ἐθέλοιμι ἐρύσσαι, αὐτῇ κεν γαίῃ ἐρύσαιμι. *c, 248 οὐκ ἂν ἔγωγε Κρονίονος ἆσσον ἱκοίμην, | . . ὅτε μὴ αὐτός γε κελεύοι. λ, 375 f. καί κεν ἐς ἠῶ δῖαν ἀνασχοίμην, ὅτε μοι σὺ | τλαίης . . τὰ σὰ κήδεα μυθήσασθαι. Ps. Pl. Amat. 133, a ὁπότε γάρ τοι τὸ φιλοσοφεῖν αἰσχρὸν ἡγησαίμην εἶναι, οὐδ᾽ ἂν ἄνθρωπον νομίσαιμι ἐμαυτὸν εἶναι. X. Cy. 1. 3, 11 ὁπότε βούλοιτο. 3. 1, 16 ὁπότε . . ἁλίσκοιντο. An. 7. 7, 17. Vgl. auch § 399, 6, A (Modusattraktion).(Smyth 2404)

Nur selten begegnet in diesen Sätzen der Optativ mit ἄν in ebenderselben Bedeutung, wie im Hauptsatze der Optativ mit ἄν gebraucht wird, wenn man eine Behauptung als unentschiedene Möglichkeit ausdrücken will (§ 396, 2). X. oec. 11, 14 ἐγὼ ἀνίστασθαι ἐξ εὐνῆς εἴθισμαι, ἡνίκ᾽ ἂν ἔτι ἔνδον καταλαμβάνοιμι, εἴ τινα δεόμενος ἰδεῖν τυγχάνοιμι, ich pflege zu der Stunde aufzustehen, wo, wenn ich jemanden zu sehen wünschte, ich ihn noch zu Hause antreffen dürfte oder antreffen kann. Dem. 4.31 φυλάξας Φίλιππος τοὺς ἐτησίας ἢ τὸν χειμῶνα ἐπιχειρεῖ (οἷς διαπράττεται), ἡνίκ᾽ ἂν ἡμεῖς μὴ δυναίμεθα ἐκεῖσε (εἰς τὴν τοῦ Φιλίππου χώραν) ἀφικέσθαι, zu einer Zeit gerade, wo wir wegen der Stürme dorthin nicht gelangen könnten.

Anmerk. 7. Bei Homer tritt in den unter Nr. 5 und Nr. 7 besprochenen Fällen zuweilen die Partikel κέν (ἄν) zur Konjunktion. a) *i, 525 οὕτω καὶ τῶν πρόσθεν ἐπευθόμεθα κλέα ἀνδρῶν | ἡρώων, ὅτε κέν τιν᾽ ἐπιζάφελος χόλος ἵκοι. r, 298 ἐν πολλῇ κόπρῳ, ἥ οἱ προπάροιθε θυράων | . . κέχυτ᾽ ὄφρ᾽ ἂν ἄγοιεν | δμῶες. Zweifelhaft b, 105 νύκτας δ̓ ἀλλύεσκεν, ἐπὴν δαΐδας παραθεῖτο, vgl. t, 105. ω, 140. [Wahrscheinlich verderbt Hdt. 1.196 ὡς ἂν αἱ παρθένοι γενοίατο γάμων ὡραῖαι, . . ἐς ἓν χωρίον ἐσάγεσκον ἁλέας. Sicher verderbt X. C. 8.1.44 ὁπόταν ἐλαύνοιεν.] — b) *w, 227 αὐτίκα γάρ με κατακτείνειεν Ἀχιλλεὺς | ἀγκὰς ἑλόντ̓ ἐμὸν υἱόν, ἐπὴν γόου ἐξ ἔρον εἵην. Vgl. d, 223. b, 78 τόφρα γὰρ ἂν κατὰ ἄστυ ποτιπτυσσοίμεθα μύθῳ | χρήματ᾽ ἀπαιτίζοντες, ἕως κ̓ ἀπὸ πάντα δοθείη. *o, 70 ἐκ τοῦ δ̓ ἄν τοι ἔπειτα . . τεύχοιμι διαμπερές, εἰσόκ᾽ Ἀχαιοὶ | Ἴλιον αἰπὺ ἕλοιεν. Ar. equ. 1056 καί γε γυνὴ φέροι ἄχθος, ἐπεί κεν ἀνὴρ ἀναθείη. [Sonst nur durch Textverderbnis, z. B. X. C. 1.3.11 ὁπόταν ἥκοι, ἐπειδὰν σπουδάζοι. Pl. Alc. 2. 146, a ὁπόταν ὁρῴης. Civ. 412, a ὅταν . . οἴοιτο. 501, c ἕως ἂν . . ποιήσειαν. Phaed. 101, d ἕως ἂν . . σκέψαιο. Tim. 56, d μέχρι περ ἂν . . γένοιτο.]

Ebenso selten ist der Indikativ der historischen Zeitformen mit ἄν in der § 392, 4 u. 5 erwähnten Bedeutung. Dem. 29.16 εἴπερ ὡς ἀληθῶς ταῦτα μὴ ἐμαρτύρησεν, οὐκ ἂν νῦν ἔξαρνος ἦν, ἀλλὰ τότ̓ εὐθὺς ἐπὶ τοῖ δικαστηρίου τῆς μαρτυρίας ἀναγιγνωσκομένης, ἡνίκα μᾶλλον ἂν αὐτὸν ἢ νῦν ὠφέλει, wo es ihm mehr als jetzt genützt hätte. Vgl. Lycurg. 57. Lys. 19.13 ὁ δὲ . . ἐπείσθη δοῦναι, οὐκ εἰδὼς τὴν ἐσομένην διαβολήν, ἀλλ᾽ ὅτε καὶ ὑμῶν ὁστισοῦν ἂν ἐκείνοις ἠξίωσε κηδεστὴς γενέσθαι. [15, 6 δεινόν . . αὐτοὺς μὲν τοὺς στρατηγοὺς . . μὴ ἂν τολμῆσαι πρότερον ἡμῶν ἡγήσασθαι, ἕως ἂν ἐδοκιμάσθησαν κατὰ τοὺς νόμους, Ἀλκιβιάδην δὲ τολμᾶν κτλ.] Vgl. § 553, A. 7.(Smyth 2406)