Raphael Kühner, Bernhard Gerth, Ausführliche Grammatik der griechischen Sprache
Ildar Ibraguimov, Ed.

Sperrung oder Auseinanderstellung (Hyperbaton). — 2. Zusammenstellung gleicher oder entgegengesetzter Begriffe. — 3. Chiasmus. — 4. Hysteron proteron. — 5. Nachstellung von Partikeln, Einschiebseln und Anreden zur Hervorhebung eines Begriffs.

Ein besonders kräftiges Mittel zur Hervorhebung eines Wortes durch die Stellung ist die Sperrung oder Auseinanderstellung zweier zu einer Einheit verbundener Wörter durch Dazwischenstellung eines oder mehrerer minder wichtiger Wörter¹). Durch diese Trennung wird in der Regel zwar nur eines der beiden Wörter, nämlich das erste, hervorgehoben, oft jedoch auch beide, zumal wenn beide an Kraftstellen (§ 606, 3) des Satzes gesetzt sind. a, 4 πολλὰ δ̓ ὅγ᾽ ἐν πόντῳ πάθεν ἄλγεα ὃν κατὰ θυμόν. *a, 283 μέγα πᾶσιν | ἕρκος Ἀχαιοῖσιν πέλεται πολέμοιο κακοῖο. *o, 685 Αἴας ἐπὶ πολλὰ θοάων ἴκρια νηῶν | φοίτα. n, 8 ὅσσοι ἐνὶ μεγάροισι γερούσιον αἴθοπα οἶνον | αἰεὶ πίνετ᾽ ἐμοῖσιν. x, 396 δμωάων σκοπός ἐσσι κατὰ μέγαῤ ἡμετεράων. *z, 368 ἤδη μ̓ ὑπὸ χερσὶ θεοὶ δαμόωσιν Ἀχαιῶν. S. El. 1033 ἐλθοῦσα μητρὶ ταῦτα πάντ᾽ ἔξειπε σῇ (hier ganz besonders wirkungsvoll). OC. 135 ὃν ἐγὼ λεύσσων | περὶ πᾶν οὔπω δύναμαι τέμενος | γνῶναι ποῦ μοί ποτε ναίει. Ph. 1316 τὰς μὲν ἐκ θεῶν | τύχας δοθείσας ἔστ᾽ ἀναγκαῖον φέρειν, vgl. El. 184. Ai. 187 ἀλλ᾽ ἀπερύκοι -| καὶ Ζεὺς κακὰν καὶ Φοῖβος Ἀργείων φάτιν. Eur. Hipp. 1260 οὔθ᾽ ἥδομαι τοῖσδ᾽ οὔτ᾽ ἐπάχθομαι κακοῖς. Or. 578 ἐζημίωσε πατέρα κἀπέκτειν᾽ ἐμόν. Hdt. 3.135 ἐξηγησάμενος πᾶσαν καὶ ἐπιδέξας τὴν Ἑλλάδα. 139 λαβὼν χλανίδα καὶ περιβαλόμενος πυρρήν. Th. 1.11 τοῦ νῦν περὶ αὐτῶν διὰ τοὺς ποιητὰς λόγου κατεσχηκότος. P. Civ. 401b ἆρ᾽ οὖν τοῖς ποιηταῖς ἡμῖν μόνον ἐπιστατητέον καὶ προσαναγκαστέον τὴν τοῦ ἀγαθοῦ εἰκόνα ἤθους ἐμποιεῖν τοῖς ποιήμασιν. Lys. 24.21 πρὸς ἓν ἕκαστον ὑμῖν τῶν εἰρημένων, ubi v. Bremi u. Frohberger. Dem. 18.158 ὑφ᾽ ἑνὸς τοιαῦτα πέπονθεν ἡ Ἑλλὰς ἀνθρώπου. 9, 1 πολλῶν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, λόγων γιγνομένων. 3 ἀξιῶ . . μηδεμίαν μοι διὰ τοῦτο παρ᾽ ὑμῶν ὀργὴν γενέσθαι. 18, 177 τὸν ἐφεστηκότα κίνδυνον τῇ πόλει. 4, 34 τὴν ἱερὰν ἀπὸ τῆς χώρας ᾤχετ᾽ ἔχων τριήρη. Aeschin. 3.55 καταλύσας τὴν ὑπάρχουσαν εἰρήνην τῇ πόλει. So werden oft οὕτως, πάνυ, μάλα u. dgl. von ihrem Adj. oder Adverb getrennt. X. S. 4, 40 οὐδὲν οὕτως ὁρῶ φαῦλον ἔργον, vgl. Hier. 1, 1. Conv. 2, 2 ἐδόκουν μάλα ἀμφότεροι ἱκανῶς εὐφραίνειν, ubi v. Herbst, vgl. Hell. 4. 5, 1, ubi v. Breitenb. 4. 5, 4 πάνυ ἐφ᾽ ὑψηλοῦ. Ferner πάνυ von τὶ. P. Lys. 204e οὐ γὰρ πάνυ, ἔφη, τι αὐτοῦ τοὔνομα λέγουσιν. Τὶ . . μᾶλλον (ἧττον) st. μᾶλλόν (ἧττόν) τι. P. Prot. 327b οἴει ἄν τι, ἔφη, μᾶλλον, ubi v. Hdrf. X. C. 1.6.11 οἴει τι, ἔφη, ἧττον τοῦτο εἶναι αἰσχρόν; Oft πολύ, πολλῷ vom Komparative getrennt. X. S. 1, 4 οἶμαι οὖν πολὺ ἂν τὴν κατασκευήν μοι λαμπροτέραν φανῆναι, ubi v. Born. Cy. 6. 4, 8 ἥξειν αὐτῷ σὲ πολὺ Ἀράσπα ἄνδρα καὶ πιστότερον καὶ ἀμείνονα. Vgl. 8. 3, 11. An. 1. 5, 2. 3. 1, 22. 3. 2, 19. Comm. 2. 10, 2. Oec. 2, 8. P. Phaed. 110c. Oft εὖ von seinem Verb. Dem. 18.144 εὖ πρᾶγμα συντεθὲν ὄψεσθε st. εὖ συντεθέν, ubi v. Schaefer in app. T. II, p. 212. Ebenso Zeitadverbien von ihrem Verb. Lysias 12, 94 μετ᾽ ἀνδρῶν νῦν ἀρίστων πολιτεύεσθε (wo νῦν zu πολιτ. gehört). Vgl. Dem. 45.46. 18, 99 τῶν ἐθελοντῶν τότε τριηράρχων πρῶτον γενομένων τῇ πόλει. Bei Homer *b, 314 ἔνθ᾽ ὅ γε τοὺς ἐλεεινὰ κατήσθιε τετριγῶτας.

Anmerk. 1. Die Alten nennen diese Trennung Hyperbaton, ὑπερβατόν, Lat. verbi transgressio. S. Quintil. 8. 6, 62.

Anmerk. 2. Leicht kann das Hyperbaton Dunkelheit in die Rede bringen und ist dann nicht zu billigen, z. B. P. Civ. 358e περὶ γὰρ τίνος ἂν μᾶλλον πολλάκις τις νοῦν ἔχων χαίροι λέγων καὶ ἀκούων; wo πολλάκις zu λέγων καὶ ἀκούων gehört. 523, d ἐν πᾶσι γὰρ τούτοις οὐκ ἀναγκάζεται τῶν πολλῶν ἡ ψυχὴ τὴν νόησιν ἐπερέσθαι, τί ποτ᾽ ἔστι δάκτυλος st. τί ποτε τῶν πολλῶν ἐστι δάκτυλος, quid tandem sit e multis rebus digitus, s. Stallb. Crit. 50, e πρὸς μὲν ἄρα σοι τὸν πατέρα οὐκ ἐξ ἴσου ἦν τὸ δίκαιον καὶ πρὸς τὸν δεσπότην st. ἐξ ἴσου σοὶ ἦν. Lys. 1.16 προσελθοῦσα οὖν μοι ἐγγὺς ἡ ἄνθρωπος τῆς οἰκίας τῆς ἐμῆς st. ἐγγὺς τῆς οἰκ τ. ἐμῆς, ubi v. Bremi. 13, 28 καὶ αὐτὸ τὸ ψήφισμα σοῦ τὸ τῆς βουλῆς καταμαρτυρήσει st. σοῦ καταμαρτ. Besonders bei Thukydides begegnet man vielen auffälligen, zum Teil sehr harten Hyperbatis, s. Poppo P. I. Vol. 1, p. 304. Z. B. 1, 73 τὰ πάνυ παλαιὰ τί δεῖ λέγειν, ὧν ἀκοαὶ μᾶλλον λόγων μάρτυρες ἢ ὄψις τῶν ἀκουσομένων; Auch in der Dichtersprache. Eur. M. 473 f. ἐγώ τε γὰρ λέξασα κουφισθήσομαι | ψυχὴν κακῶς σε καὶ σὺ λυπήσῃ κλύων st. λεξασα κακῶς σε, s. Elmsl. Hec. 1224 f. καὶ μὴν τρέφων μὲν ὥς σε παῖδ᾽ ἐχρῆν τρεφε ν | σώσας τε τὸν ἐμόν, εἶχες ἂν καλὸν κλέος st. τρέφων μὲν παῖδα τὸν ἐμόν, ὥς σε ἐχρῆν sc. αὐτὸν τρέφειν. Ar. Ecc. 1049 αὕτη σύ, ποῖ παραβᾶσα τόνδε τὸν νόμον | ἕλκεις; st. ποῖ τόνδε ἕλκεις παραβᾶσα τὸν νόμον; — Auffällig auch Aesch. P. 351 τίνες κατῆρξαν, πότερον Ἕλληνες, μάχης | ἢ παῖς ἐμός;

Anmerk. 3. Über die abweichende Stellung der Präpositionen s. § 452, über die der Negationen οὔ und μή s. § 510, A. 1. 2. 3

Anmerk. 4. In der Dichtersprache wird oft ein attributiver Genetiv oder ein Objekt, welches zwei beigeordneten Gliedern gemeinsam ist, erst dem zweiten Gliede beigefügt. Aesch. Pr. 21 οὔτε φωνὴν οὔτε του μορφὴν βροτῶν ὄψει. Eum. 9 λιπὼν δὲ λίμνην Δηλίαν τε χοιράδα. Ag. 589 φράζων ἅλωσιν Ἰλίου τ᾽ ἀνάστασιν. S. OR. 802 f. ἐνταῦθά μοι κῆρύξ τε κἀπὶ πωλικῆς | ἀνὴρ ἀπήνης ἐμβεβώς st. ἐπὶ πωλ. ἀπ. ἐμβεβὼς κῆρύξ τε καὶ ἀνήρ, s. Schneidew. OC. 1399 οἴμοι κελεύθου τῆς τ᾽ ἐμῆς δυσπραξίας. 1778 Ch. ἀλλ᾽ ἀποπαύετε μηδ̓ ἐπὶ πλείω | θρῆνον ἐγείρετε. El. 929 ἡδὺς οὐδὲ μητρὶ δυσχερής. Eur. Tr. 1209 f. ὦ τέκνον, οὐχ ἵπποισι νικήσαντά σε | οὐδ᾽ ἥλικας τόξοισι. M. 1366 ἀλλ᾽ ὕβρις οἵ τε σοὶ νεοδμῆτες γάμοι. Heracl. 158 ἢν δ̓ εἰς λόγους τε καὶ τὰ τῶνδ᾽ οἰκτίσματα | βλέψας πεπανθῇς.

Anmerk. 5. Zuweilen werden die znsammengehörigen Wörter durch parenthetische Einschiebung eines Satzes getrennt. *n, 476 ὣς μένεν Ἰδομενεὺς δουρικλυτὸς, οὐδ᾽ ὑπεχώρειν, | Αἰνείαν ἐπιόντα. *p, 119 γνῶ δ̓ Αἴας κατὰ θυμὸν ἀμύμονα, ῥίγησέν τε | ἔργα θεῶν. Vgl. *l, 376. π, 4 f. Eur. Hipp. 936 φεῦ τῆς βροτείας — ποῖ προβήσεται; φρενός. Hel. 1579 ἔτ̓, ὦ ξέν̓, εἰς τὸ πρόσθεν, ἢ καλῶς ἔχει, | πλεύσωμεν; Rh. 565 Διόμηδες, οὐκ ἤκουσας — ἢ κενὸς ψόφος | στάζει δι᾽ ὤτων; — τευχέων τινὰ κτύπον; Vgl. Cycl. 121. Kühn X. H. 7.3.7 τοὺς περὶ Ἀρχίαν . . οὐ ψῆφον ἀνεμείνατε, ἀλλὰ ὁπότε πρῶτον ἐδυνάσθητε ἐτιμωρήσασθε. Noch kühner Th. 6.68 ἐξ ἧς κρατεῖν δεῖ ἢ μὴ ῥᾳδίως ἀποχωρεῖν²).

Gleiche oder ähnliche und entgegengesetzte Begriffe werden dadurch in der Stellung ausgezeichnet, dass sie neben einander gestellt werden (Opposita juxta se posita magis exsplendescunt), wobei zu bemerken, dass der Nominativ den obliquen Kasus vorangeht. *h, 197 οὐ γάρ τίς με βίῃ γε ἑκὼν ἀέκοντα δίηται, vgl. *d, 43. g, 272 τὴν δ̓ ἐθέλων ἐθέλουσαν ἀνήγαγεν. e, 155 παῤ οὐκ ἐθέλων ἐθελούσῃ st. οὐκ ἐθέλων παρ᾽ ἐθ. Pl. Phil. 60, c χωρὶς ἑκάτερον ἑκατέρου θέντες st. ἑκάτερον χ. ἑκ. S. Ai. 1283 αὐτὸς Ἕκτορος μόνος μόνου | λαχών τε κἀκέλευστος ἦλθ᾽ ἐναντίος. X. Hier. 6, 2 ξυνῆν μὲν ἡλικιώταις ἡδόμενος ἡδομένοις ἐμοί. Vgl. Comm. 3. 12, 6 mit Kühners Bmrk. So: αὐτὸς αὑτοῦ u. s. w. Aesch. Ag. 836 τοῖς τ̓ αὐτὸς αὑτοῦ πήμασιν βαρύνεται. Daher auch ἐπ᾽ αὐτὸς αὑτῷ Pr. 921 st. αὐτὸς ἐφ᾽ αὑτῷ. 762 πρὸς αὐτὸς αὑτοῦ κενοφρόνων βουλευμάτων. Pl. Phaedr. 277, c ποικίλῃ μὲν ποικίλους ψυχῇ καὶ παναρμονίους διδοὺς λόγους, ἁπλοῦς δὲ ἁπλῇ. Hipp 1. 299, d ἆρ᾽ οὖν ἡδὺ ἡδέος ὁτιοῦν ὁτουοῦν διαφέρει τούτῳ τῷ ἡδὺ εἶναι; st. ἡδὺ ὁτιοῦν ἡδέος ὁτουοῦν, ubi v. Stallb. X. An. 5. 6, 2 ἠξίουν Ἕλληνας ὄντας Ἕλλησι κτλ. Dem. 4.34 ἀπὸ τῶν ὑμετέρων ὑμῖν πὀεμεῖ συμμάχων. Daher: ἄλλος ἄλλο, alius aliud, ἄλλος ἄλλοθι, alius alibi, ἄλλος ἄλλοσε, alius alio, ἄλλος ἄλλοθεν, alius aliunde, ἄλλος ἄλλῃ, selbst πρὸς ἄλλοτ᾽ ἄλλον πημονὴ προσιζάνει Aesch. Pr. 276 st. πρὸς ἄλλον ἄλλοτε, alius aliâ (sc. viâ) u. s. w., wo die deutsche Sprache zwei Sätze gebraucht: der Eine thut dies, der Andere jenes u. s. w. Pl. Ap. 37, d καλὸς οὖν ἄν μοι ὁ βίος εἴη . . ἄλλην ἐξ ἄλλης πόλεως ἀμειβομένῳ³). — P. Menex. 241a ἀμύνεσθαι τοὺς βαρβάρους ὀλίγοις πολλούς. 246, d ἡμῖν δὲ ἐξὸν ζῆν μὴ καλῶς, καλῶς αἱρούμεθα μᾶλλον τελευτᾶν.

Wenn zwei mit einander verbundenen Begriffen zwei ihnen entsprechende oder entgegengesetzte Begriffe gegenübergestellt werden, so geschieht dies oft in umgekehrter Ordnung, also a : b = b' : a'. Man nennt diese Verbindung Chiasmus (χιασμός eigentl. die kreuzweise Stellung nach der Gestalt eines X), als: πολλάκις ἡδονὴ βραχεῖα μακρὰν τίκτει λύπην. *d, 63 ὑποείξομεν ἀλλήλοισιν, | σοὶ μὲν ἐγώ, σὺ δ̓ ἐμοί. *e, 839 δεινὴν γὰρ ἄγεν θεόν, ἄνδρα δ̓ ἄριστον. *a, 255 ἦ κεν γηθήσαι Πρίαμος Πριάμοιό τε παῖδες, | ἄλλοι τε Τρῶες μέγα κεν κεχαροίατο θυμῷ. X. S. 8, 27 οὐδέ γε (οἷόν τε) ἀναισχυντίαν καὶ ἀκρασίαν παρεχόμενον ἐγκρατῆ καὶ αἰδούμενον τὸν ἐρώμενον ποιῆσαι. P. Phaed. 60a ὕστατον δὴ σὲ προσεροῦσι νῦν οἱ ἐπιτήδειοι καὶ σὺ τούτους. Isocr. 4.95 τοῖς καλοῖς κἀγαθοῖς αἱρετώτερόν ἐστι καλῶς ἀποθανεῖν ἢ ζῆν αἰσχρῶς. Dem. 30.25 μάρτυρας δὲ τῶν μὲν ὑμῖν παρέξομαι, τῶν δ̓ ἐπιδείξω μεγάλα τεκμήρια, ubi v. Bremi. Vgl. 18, 163 ibiq. Dissen. 172. X. Cy. 1. 6, 6 τοὺς δὲ ἀθέμιτα εὐχομένους ὁμοίως ἔφησθα εἰκὸς εἶναι παρὰ θεῶν ἀτυχεῖν, ὥσπερ καὶ παρὰ ἀνθρώπων ἀπρακτεῖν τοὺς παράνομα δεομένους. Theocr. 8, 1 f. Δάφνιδι τῷ χαρίεντι συνήντετο βωκολέοντι | μᾶλα νέμων, ὡς φαντί, κατ᾽ ὤρεα μακρὰ Μενάλκας. Sehr beliebt war diese Stellung auch bei den Römern, z. B. Cic. Somn. Sc. 8 fragile corpus animus sempiternus movet. S. Kühners Ausf. Gr. d. lat. Spr. II. § 247, 10 c.

Zuweilen werden die Prädikate zweier beigeordneter Sätze gegen die natürliche Ordnung gestellt, indem das, was der Zeit nach dem anderen nachfolgen sollte, vorausgeschickt wird. Man nennt eine solche Wort- oder Satzfolge Hysteron proteron (ὕστερον πρότερον). Sie wird dann angewandt, wenn der in der natürlichen Ordnung nachfolgende Begriff oder Gedanke als der gewichtigere, als der Hauptbegriff oder Hauptgedanke dargestellt werden soll. e, 264 εἵματά τ᾽ ἀμφιέσασα θυώδεα καὶ λούσασα. p, 41 αὐτὰρ ὅ γ̓ εἴσω ἴεν καὶ ὑπέρβη λάινον οὐδόν. *w, 443 πύργους τε νεῶν καὶ τάφρον ἵκοντο. *b, 547 ὅν ποτ᾽ Ἀθήνη | θρέψε, Διὸς θυγάτηρ, τέκε δὲ ζείδωρος ἄρουρα. m, 134 τὰς μὲν ἄρα (sc. Νύμφας) θρέψασα τεκοῦσά τε πότνια μήτηρ | Θρινακίην ἐς νῆσον ἀπῴκισε τηλόθι ναίειν. Vgl. δ, 723. So τροφὴ καὶ γένεσις X. M. 3.5.10 mit Kühners Bmrk. Vgl. Pl. civ. 436, a. 470, d τὴν τροφόν τε καὶ μητέρα, vgl. Prot. 325, c. S. Tr. 234 ἔγωγέ τοι σφ̓ ἔλειπον ἰσχύοντά τε | καὶ ζῶντα. Eur. Or. 814 οἰκτρότατα θοινάματα καὶ σφάγια γενναίων τεκέων.

Auch darin besass die griechische Sprache ein wirksames Mittel, ein Wort durch die Stellung auszuzeichnen, dass sie die Partikeln, wie: δή, πέρ, γέ (§§ 500. 508 f), ferner das Modaladverb ἄν (§ 398, 5. 6. A. 3. 4. 5), dann Einschiebsel, wie: οἶμαι u. s. w., und in der Rede: ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, unmittelbar hinter das Wort, auf dem der volle Nachdruck lag, treten liess, als: Dem. 4.2 τί οὖν ἐστι τοῦτο; ὅτι οὐδέν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τῶν δεόντων ποιούντων ὑμῶν κακῶς τὰ πράγματ᾽ ἔχει. 10 πότ᾽ οὖν, ὦ ἄνδρες Ἀθ., πότε ἃ χρὴ πράξετε; 45 εὑρήσει τὰ σαθρά, ὦ ἄνδρ. Ἀθ., τῶν ἐκείνου πραγμάτων αὐτὸς ὁ πόλεμος.

Eine rhythmische Stellung findet statt, wenn in einem erweiterten einfachen Satze das Prädikat als der wichtigste Satzteil nicht an das Ende des ganzen Satzes, sondern in die Mitte desselben gestellt wird, so dass die Rede nach der Mitte hin aufsteigt und dann sich wieder senkt (Thesis, Arsis, Thesis). Th. 1.2 οὔτε μεγέθει πόλεων ἴσχυον οὔτε τῇ ἄλλῃ παρασκευῇ. 6, 7 καὶ τῇ ὑστεραίᾳ οἱ Ἀργεῖοι ὡς ᾔσθοντο, κατασκάψαντες τὰς Ὀρνεὰς ἀνεχώρησαν καὶ οἱ Ἀθηναῖοι ὕστερον ταῖς ναυσὶν ἐπ᾽ οἴκου. P. Charm. 157b ὅπως, ἔφη, τῷ φαρμάκῳ τούτῳ μηδείς σε πείσῃ τὴν αὑτοῦ κεφαλὴν θεραπεύειν, ὃς ἂν μὴ τὴν ψυχὴν πρῶτον παράσχῃ τῇ ἐπῳδῇ ὑπὸ σοῦ θεραπευθῆναι. Ibid. καί μοι πάνυ σφόδρα ἐνετέλλετο μήτε πλούσιον οὕτω μηδένα εἶναι μήτε γενναῖον μήτε καλόν, ὃς ἐμὲ πείσει ἄλλως ποιεῖν. X. C. 1.3.8 οὐχ ὁρᾷς . ., ὡς καλῶς οἰνοχοεῖ κᾶὶ εὐσχημόνως;